Kάθε Σάββατο «Ἄκου ἕνα βιβλίο» μέ τόν ἀρχιμανδρίτη Ἰάκωβο Κανάκη
Στήν κατηγορία τῶν λεγομένων ποιητικῶν βιβλίων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀνήκει τό βιβλίο «ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ ΣΟΛΟΜΩΝΤΟΣ» ἤ πιό ἁπλά «ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ». Ἡ λέξη εἶναι σύνθετη καί ἀποτελεῖται ἀπό δύο ἐπί μέρους λέξεις «παρά» καί «οἷμος» ὅπου παράγεται ἡ ὁδός. Πιθανόν δηλώνει τόν ἁπλό λόγο πού χρησιμοποιοῦν οἱ ἄνθρωποι ὅταν βρίσκονται στό δρόμο («ρῆμα παρόδιον») ἤ τό σύντομο ἀπόφθεγμα πού ἐκφράζει μία ἀλήθεια μακρᾶς πείρας.
Οὐσιαστικά τό βιβλίο περιέχει νουθεσίες καί συμβουλές πού καλεῖται ὁ ἄνθρωπος, καί εἰδικά ὁ νέος, νά λάβει ὑπόψη του στήν ζωή του, προκειμένου νά φθάσει στήν εὐτυχία ἤ καλύτερα στήν ἀπόκτηση τῆς «σοφίας τοῦ Θεοῦ». Τά γραφόμενα καταγράφονται σέ ἁπλή γλῶσσα καί ἔτσι μποροῦν νά εἶναι προσβάσιμα ἀπό ὅλους. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, αὐτή ἡ ἁπλότητα, δέν στερεῖ στά κείμενα τήν πλαστικότητα, τήν χάρη, τόν ποιητικό καί λυρικό χαρακτήρα. Εἶναι «κοσμήματα» ὄχι μόνο τῆς θεολογίας ἀλλά καί τῆς ποίησης καί γενικότερα τῆς φιλολογίας.
Συνοπτικά μποροῦμε νά ἀναφέρουμε ὅτι στό βιβλίο περιλαμβάνεται μιά εἰσαγωγή καί ἀκολουθοῦν συλλογές παροιμιῶν τοῦ Σολομῶντα καί ἄλλων σοφῶν ἀνδρῶν, ὅπως τοῦ Ἀγούρ καί τοῦ Λεμουέλ. Ἀπό αὐτήν τήν ἀναφορά γίνεται ἀντιληπτό ὅτι ὁ Σολομώντας δέν εἶναι ὁ μοναδικός συγγραφέας τοῦ βιβλίου ἀλλά, κατά τήν γνώμη τῶν εἰδικῶν, τοῦ μεγαλύτερου μέρους του. Ἐπίσης, ὅπως εἴδαμε στούς Ψαλμούς, τό περιεχόμενο τοῦ βιβλίου ἐκτείνεται χρονικά ἀρκετούς αἰῶνες πρίν τήν συγγραφή του. Πιθανόν στό διάβα τῶν αἰώνων προφορικές παραδόσεις καί ἀργότερα σκόρπια γραπτά κείμενα, συνετέθησαν καί ὁδηγηθήκαμε στήν σημερινή ὁριστική μορφή τοῦ βιβλίου.
Ὅπως ὅλα τά βιβλία τῆς Ἁγίας Γραφῆς οἱ Παροιμίες μᾶς προσφέρουν ἐνδιαφέρουσα διδασκαλία γιά διάφορα θέματα. Τό ἀξιομνημόνευτο εἶναι ὅτι ἀναφέρονται καί σέ θέματα πού γνωρίζουμε ἄλλα καί σέ ἄλλα, πού ἀπαντοῦν μόνο σέ αὐτές.
Ἔτσι, στίς Παροιμίες δέν τονίζεται ἰδιαίτερα τό κράτος τοῦ Ἰσραήλ καί οἱ κάτοικοί του, ἀλλά τά ὅσα ἀναφέρονται ἀφοροῦν σέ κάθε ἄνθρωπο, πού βρίσκεται στή γῆ καί ἐπιθυμεῖ τήν πνευματική του προκοπή. Ὅσα προτρέπει ὁ ποιητής ἀπευθύνονται σέ κάθε ἄνθρωπο ξεχωριστά χωρίς ἐθνικούς ἀποκλεισμούς. Τά ὅσα ἀναφέρονται δημιουργοῦν ἕνα περιβάλλον στό ὁποῖο «χωράει» κάθε ἄνθρωπος.
Δέν τονίζεται τόσο ὅτι τά λεγόμενα εἶναι ἀποτέλεσμα ἄνωθεν ἀποκαλύψεως, ἀλλά ἀπαύγασμα ἀπό τήν πείρα τῆς ζωῆς. Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι ἡ σοφία πού καλεῖται νά λάβει ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀνθρώπινη καί μόνο. Ἀντίθετα, ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ εἶναι αὐτή πού φωτίζει τόν ἄνθρωπο καί τόν μεταμορφώνει.
Στό βιβλίο ὑπάρχουν ἀρκετές συμβουλές καί παραινέσεις γιά μιά ἐπιτυχημένη, ἤρεμη οἰκογενειακή ζωή. Σημαντικές προτροπές λοιπόν γίνονται πρός τόν πατέρα, τήν μητέρα, καί τά παιδιά γιά μιά ἀρμονική συνύπαρξη. Συμβουλές γιά τήν εἰλικρινῆ καί ὑποκριτική φιλία, τήν φιλοπονία τοῦ ἐργατικοῦ ἀνθρώπου μέσα ἀπό τό μίμηση τοῦ μέρμηγκα καί τῆς μέλισσας. Ἐπίσης καί ἄλλες συμβουλές γιά μιά ἔντιμη ζωή. Σημαντικά στοιχεῖα προσφέρει τό κείμενο γιά τά «δῶρα τῆς σοφίας», τήν ὁποία θεωρεῖ ἀναγκαῖα γιά τήν ζωή. Τέλος, καταγράφεται ἡ ἀλήθεια περί τῆς εὐτυχίας τοῦ ἀνθρώπου ὡς καρποῦ τῆς ἐνάρετης ζωῆς.
Ἡ τάση τῶν ἑβραίων νά προσωποποιοῦν ἀπρόσωπες ἰδέες καί ἀρχές βρίσκει ἔδαφος στό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν κάπως διαφοροποιημένη. Ἡ σοφία παρουσιάζεται ὡς προσωποποιημένη ἔννοια ἀλλά κυρίως ὡς ζῶσα ὕπαρξη, ἐνυπόστατη. Βρίσκεται συνεργός τοῦ Θεοῦ στό ἔργο τῆς δημιουργίας ἤ καί ὡς προφήτιδα πού καλεῖ σέ μετάνοια. Ὅμως τό κορυφαῖο εἶναι ὅτι θά ταυτιστεῖ μέ τόν Χριστό πού εἶναι ἡ ὄντως Σοφία. Αὐτό θά διατρανώσει ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἀργότερα, ἀλλά πού καί στίς Παροιμίες τίθεται ἡ βάση περί αὐτῆς τῆς θεολογικῆς θέσης (Α’ Κορ. 1,24.30).
Δέν μπορεῖ νά μήν γίνει ἀναφορά στό σημαντικό θέμα περί τῶν ἐσχάτων. Ὁ ἅδης παρουσιάζεται ὡς ἡ μόνιμη κατοικία τῶν νεκρῶν καί πέραν αὐτοῦ δέν ὑπάρχει τίποτα. Οἱ ἔννοιες ἀθανασία καί ἀνάσταση δέν ὑφίστανται κἄν. Αὐτή ὅμως πού ὑφίσταται εἶναι ἡ ἐλπίδα τοῦ ἰουδαίου ὅτι ὁ Θεός, ὡς δίκαιος, θά ἀμοίψει τόν δίκαιο ἄνθρωπο μέ εὐτυχία καί μακροζωία. Θά περάσουν ἀρκετά χρόνια γιά νά παγιωθεῖ ἡ ἀναφορά περί τῆς σωτηρίας τῆς ψυχῆς πού πρεσβεύει ὁ χριστιανισμός. Ὠστόσο, μιά μικρή ἔνδειξη πρός τήν κατεύθυνση αὐτή κάνει τό βιβλίο τῶν Παροιμιῶν πού μελετοῦμε. Ὁ Θεός, λέει, ἔχει μέριμνα ὄχι μόνο γιά τήν γῆ ἀλλά καί γιά τόν ἅδη. Τό κείμενο ἀναφέρει: «ἅδης καί ἀπώλεια φανερά τῷ Κυρίῳ» (15,11).
Στήν Καινή Διαθήκη βρίσκουμε ἄμεσες ἀναφορές τοῦ βιβλίου ὅπως στά Β´Κορ. 9,7 καί Ἑβρ.12, 5-6. Στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας γίνεται κυρίως χρήση τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή ἐνῶ οἱ Πατέρες καί ἐκκλησιαστικοί συγγραφεῖς πού ἀσχολήθηκαν μέ τό βιβλίο εἶναι οἱ: Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (PG 64, 659-740), Εὐστάθιος Ἀντιοχείας (PG 18, 675-686), Δίδυμος ὁ τυφλός (PG 39, 1621-46), Προκόπιος Γαζαῖος (PG 87, 1221-1544), Ὀλυμπιόδωρος (PG 93, 469-478), Ὠριγένης (PG 13, 17-34) καί Ἰππόλυτος Ρώμης (PG 10, 615-627).