Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Τις σημαντικές, οριακές, «χρονιάρες» και σημαδιακές μέρες των εορτών του Δωδεκαήμερου, ο λαϊκός άνθρωπος φρόντισε να τις περιβάλει με σειρά διαβατηρίων και θρησκευτικών εθίμων, μέσω των οποίων προσπάθησε να εξασφαλίσει την ευτυχία και τη μακροημέρευσή του. Με μια σειρά εθίμων και τελετουργιών ο λαϊκός άνθρωπος προσπαθεί να ξορκίσει τον απερχόμενο χειμώνα και να καλωσορίσει την επερχόμενη, ευοίωνη και αναβλαστική άνοιξη, που οριοθετεί περίοδο άνθισης και προμηνύει την καρποφορία του καλοκαιριού. Με τα ποικίλα αυτά έθιμα κατά κανόνα επιδιώκεται να θωρακιστεί τελετουργικά, αλλά και να γίνει αισθητή η μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη, από το σκοτάδι στο φως και από τη νέκρωση στην αναγέννηση της φύσης. Επίσης, να εξασφαλιστεί ευετηριακή ευτυχία για τη χρονιά που έρχεται και να τονωθεί το θρησκευτικό συναίσθημα και η οικογενειακή συνοχή, με τις εκκλησιαστικές και οικιακές λατρευτικές τελετουργίες των τριών μεγάλων εορταστικών σταθμών της περιόδου (Χριστουγέννων – Πρωτοχρονιάς – Θεοφανίων).
Στα παραδοσιακά ελληνικά σπίτια, έκαιγε στο τζάκι, όλες τις ημέρες αυτές, το «χριστόξυλο», ένα μεγάλο ξύλο που έμπαινε εκεί επίτηδες, και του οποίου η χωνεμένη στάχτη συλλεγόταν τελετουργικά στο τέλος του Δωδεκαήμερου, για να χρησιμεύσει ως μαγικό αποτροπαϊκό φυλακτήριο του σπιτιού και της οικογένειας. Στα σύγχρονα σπίτια, που το τζάκι, αν υπάρχει, είναι μάλλον δηλωτικό εκζήτησης και πολυτέλειας παρά χρηστικό, οι κάθε είδους διακοσμήσεις έχουν τον κύριο λόγο, και μάλιστα διακοσμήσεις που αναμειγνύουν τη φάτνη με πολλές μορφές ξωτικών από τη δυτικοευρωπαϊκή, κατά κύριο λόγο, παράδοση.
Τα ξωτικά αυτά, στην ελληνική μάλιστα εκδοχή τους, είναι που ενέπνευσαν, ως μορφές και τις δωδεκαημερίτικες παραδοσιακές μεταμφιέσεις, όπως αυτές παριστάνονται, κυρίως από τα Χριστούγεννα ως και πριν τα Φώτα, στον βορειοελλαδικό χώρο. Το Δωδεκαήμερο με τις τρεις μεγάλες γιορτές του αποτελεί μία από τις σημαντικότερες περιόδους του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, αφού μάλιστα η περίοδος αυτή συμπίπτει με τις χειμερινές τροπές του ηλίου, μια σημαντική φάση του ετήσιου ημερολογιακού κύκλου, που σημαδεύεται, ήδη από τα αρχαία χρόνια και σε όλους σχεδόν τους λαούς, με ανάλογα σημαντικά έθιμα.
Οσα παραπάνω διαπιστώθηκαν ή αναφέρθηκαν, αποτελούν απλές νύξεις σε ένα μεγάλο και σπουδαίο ζήτημα, που έχει απασχολήσει αρκετά την ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία, και το οποίο χρειάζεται μεγάλη έκταση για να αναλυθεί και να καλυφθεί. Είναι όμως, οι παρατηρήσεις αυτές, ενδεικτικές του κλίματος που προσδιορίζει τον ελληνικό λαϊκό εορτασμό των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, τόσο σήμερα όσο και διαχρονικά, στην ελληνική λαϊκή λατρευτική και εορτολογική παράδοση. Και είναι, παραλλήλως, αποκαλυπτικές του μεγάλου εθιμικού πλούτου που μελετά και διαχειρίζεται η ελληνική λαογραφία, πλούτου μοναδικού και πολύχρωμου, πολύμορφου και πολυδιάστατου, κυρίως όμως ανθρωποκεντρικού. Γιατί όσα έθιμα παραπάνω αναφέρθηκαν, διακρίνονται για την κοινωνική τους λειτουργικότητα και για την εγγραφή τους σε ένα πλαίσιο αρμονικής ζωής με το φυσικό περιβάλλον και υποδειγματικής συνύπαρξης με το συγχωριανό και το συνάνθρωπο, στα πλαίσια πάντοτε των παραδοσιακών ελληνικών κοινωνιών.
Στις μέρες μας, πέρα από την όποια εθιμολογία, το σπουδαιότερο ίσως δίδαγμα της λαογραφίας είναι η ανάγκη επανόδου στις σπουδαίες αυτές αξίες, που είναι ικανές να εξανθρωπίσουν και πάλι, την ήδη εξαγριωμένη και αγχώδη καθημερινή μας ύπαρξη και κοινωνική πρακτική. Σήμερα δεν είναι η ευγονία και η γονιμότητα, είναι η συνοχή, η αγάπη και η διαμόρφωση των ανθρώπινων σχέσεων σε ένα πραγματικά εξανθρωπισμένο επίπεδο, που αποτελούν τα μεγάλα ζητήματα· αυτά που μπορούμε να επιτύχουμε με εφαλτήριο τις μεγάλες αυτές γιορτές, φτάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο χαρακτήρας τους είναι ουσιαστικά χριστοκεντρικός, εκκλησιοκεντρικός και οικογενειοκεντρικός και ανάλογα να τις τιμήσουμε, υποτάσσοντας στο πλαίσιο αυτό τις όποιες αναπόφευκτες κοσμικές και εκκοσμικευμένες τάσεις των εξευρωπαϊσμένων και παγκοσμιοποιημένων καιρών μας.
Γίνετε συνοδοιπόροι μας στην γνώση και την ενημέρωση. Στείλτε στο [email protected] άρθρα, φωτογραφίες, βίντεο ή κάτι που πιστεύετε ότι αξίζει να μοιραστείτε τόσο με εμάς όσο και με τους αναγνώστες μας.
