Οι Σέρρες και οι Άγιοι Θεόδωροι

Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης, Δρος Βυζαντινής Τέχνης

Οι Σέρρες είναι ένας από τους πιο ευνοημένους νομούς της Ελλάδας, διαθέτει την προίκα της φύσεως, αν και οικονομικά παραμένει υποτονικός. Πεδιάδες, θάλασσες, λίμνες, ποταμοί, άφθονα νερά. Ο ποταμός Στρυμών τροφοδοτεί μία από τις μεγαλύτερες και σίγουρα την πλουσιότερη ελληνική λίμνη λόγω των ανανεωμένων υδάτων της, οπότε εδώ ζουν τα περισσότερα είδη πτηνών.

Η πεδιάδα των Σερρών αξιοποιήθηκε ήδη από τους Ρωμαίους, με την Εγνατία οδό που ένωνε Δυρράχιο με Βυζάντιο/Κων/πολη. Εδώ υπήρχε η αρχαία πόλη Σίρρις. Κτίσθηκε κάτω από οχυρό μέρος που μπορούσε να δεχτεί κάστρο. Η άμυνα της περιοχής ήταν επόμενο να δημιουργήσει ένα οχυρό το οποίο στα βυζαντινά χρόνια προσδιοριζόταν από τον κεντρικό ναό των αγίων Θεοδώρων (Τήρωνος και Στρατηλάτου, στρατιώτη και στρατηγού), των οποίων η τιμητική λατρεία προερχόταν από τη Μικρασία. Ελάχιστες πόλεις στον ελλαδικό χώρο ανέδειξαν τοπικούς ιεράρχες αγίους. Πλείστες προσδιορίζονται από την αμυντική πολιτική των αυτοκρατόρων κατά ποικίλων εχθρών. Συνηθέστατα αφιερώνονται στον αρχάγγελο Μιχαήλ και στρατιωτικούς αγίους. Στις Σέρρες εκτός από το τείχος που περιέβαλλε τον βυζαντινό οικισμό, υπήρχε και φρούριο στην Ακρόπολη, βορείως της πόλεως.

Οι εχθρικοί στρατοί πάντα περνούσαν, αλλά τελευταίοι όλων ήταν οι Βούλγαροι που προκάλεσαν το μεγαλύτερο κακό στη Μακεδονία. Ηθελαν να αφομοιώσουν τους Μακεδόνες, όλους ανεξαιρέτως, και δεν το κατάφερναν. Ο λαός, ακόμη και δίγλωσσοι Σλαβόφωνοι, γύρω από τον επίσκοπό του και τον πατριάρχη, αρνείτο αυτή την μεταλλαγή της κοινωνίας του, η οποία με τη γλωσσική ποικιλία της ζούσε το ορθόδοξο φρόνημα· δεν ήθελε αλλοίωση της ρωμέικης φυσιογνωμίας της. Πέρα από τις βαρβαρότητες των Βουλγάρων στρατιωτών, υπήρχαν και παρακρατικοί οι οποίοι αναλάμβαναν την άσχημη δουλειά που δεν κατάφερναν επαρκώς οι πρώτοι. Φυσικά και οι Ρωμιοί αντιδρούσαν. Αυτά βέβαια πέρασαν, ας ξεχαστούν, αλλά οι κλοπές εις βάρος της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης παραμένουν, δεν ξεχνιούνται. Τα κλοπιμαία, αρχαιολογικά ευρήματα, εκκλησιαστικά κειμήλια και χειρόγραφα, από τις Σέρρες και όλη την κατεχόμενη Μακεδονία στους δύο παγκοσμίους πολέμους, δεν επεστράφησαν ποτέ.

Η σημερινή βασιλική των Αγίων Θεοδώρων έχει καεί δύο φορές από τους Βουλγάρους αλλά αναστηλώθηκε, οπότε διασώζεται τουλάχιστον η εξωτερική διακόσμηση με τα τούβλα. Οπως σε όλα τα χαρακτηριστικά μνημεία που μιλούν τόσο εύγλωττα, συνδυάζοντας αρμονικά λίθους, πλίνθους, ανάγλυφα. Από την εσωτερική διακόσμηση που περιγράφει ο Ιωάννης Πεδιάσιμος τον 14^ο αι. δεν σώθηκε σχεδόν τίποτα και ό,τι υπήρχε, μεταφέρθηκε είτε στο μουσείο των Σερρών είτε εκτίθεται έξω από το ναό.

Η βασιλική των Αγίων Θεοδώρων βρισκόταν επί της ρωμαϊκής decumanus (Ανατολή-Δύση) που όριζε η Εγνατία, όπως συνέβαινε σε όλες τις πόλεις. Τέτοιες κεντρικές βασιλικές χρονολογούνται μετά το 400, δηλαδή αρχάς 5^ου αι. κ.ε. Ο λόγος είναι ότι κληρονόμησαν οικόπεδα που περιείχαν αρχαία ιερά στο κέντρο των πόλεων και τα οποία ενδιέφεραν περισσότερο από τα αγροτικά ιερά, πλην όμως αυτό συνέβη μετά το 380, όταν ο Χριστιανισμός αναγνωρίσθηκε ως η μόνη επίσημη θρησκεία. Πολλοί ναοί μετατράπηκαν σε Χριστιανικούς, μεταβιβάζοντας σε αυτούς την περιουσία τους, αλλά οι περισσότεροι, λαβωμένοι από τον χρόνο, κατεδαφίστηκαν. Κτίσθηκαν βασιλικές, το πολύ χρήσιμο ρωμαϊκό οικοδόμημα με δημόσια χρήση (συνήθως για συνάξεις), που περιέκλειε έναν δρόμο καλυμμένο με σκεπή και τις πέριξ στοές του. Ο αρχικός ναός δεν υπάρχει πλέον, αλλά υπάρχει ο βυζαντινός, που κτίσθηκε τον 11^ο αιώνα. Διέθετε τοιχογραφίες και ψηφιδωτά. Τετράγωνος σχεδόν στο σχήμα, πλαισιώνεται δυτικά από νάρθηκα και ανατολικά από ιερό Βήμα.

Σήμερα οι Αγιοι Θεόδωροι λόγω των λαβωμάτων της Ιστορίας είναι παροπλισμένοι κατά κάποιο τρόπο. Αλλά χρησιμοποιείται πλέον ως προσκυνηματικός ναός. Γενικά όλη η συνοικία, αν και έχει κάποια παλαιά κτήρια, δεν έτυχε της δέουσας προσοχής ώστε να παραμείνει διατηρητέος οικισμός, με αποτέλεσμα να υπάρχουν κτισμένα νεόκτιστα σπίτια, ευτυχώς όχι υψηλά, αλλά με μία πολύ εξεζητημένη σύγχρονη αρχιτεκτονική, όχι και τόσο καλαίσθητη. Είναι πολύ ήσυχη συνοικία, κάτι που σημαίνει ότι παρά τον εκσυγχρονισμό, δεν έχει επαφή με τη νέα πόλη. Οι μεσοβέζικες λύσεις δεν πιάνουν. Αν υπήρχε πολιτική να διατηρηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα παλαιά σπίτια, αλλά με νέα δημόσια χρήση (από ιδρύματα μέχρι και κέντρα δημοσίων εκδηλώσεων), θα ήταν περισσότερο ενταγμένη στη ζωή της πόλεως. Ετσι ο ανεξέλεγκτος εκσυχρονισμός αποτυγχάνει, πέρα από το ότι δεν απέχει από το “κιτς”.

Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων, βυθισμένος εν μέρει σε βαθιά επίχωση, αγωνίζεται να δείξει τη συνέχεια της ζωής στις Σέρρες, την ανατολική Μακεδονία. Η Θεία λειτουργία του δίνει ζωή. Σε τέτοιους παλαιούς ναούς μπορούν να γίνονται ένα είδος υποδειγματικών λειτουργιών χωρίς δυνατά μεγάφωνα, εφόσον η αρχιτεκτονική του δημιουργήθηκε ακριβώς για να καλύπτεται μόνον με ζωντανές φωνές. Ή ακόμη να γίνονται χορωδιακές εκδηλώσεις. Είναι μνημείο όχι μόνον μίας παλαιάς κλασικής τέχνης αλλά και ενός ιστορικού και αξεπέραστου τρόπου ζωής.

«Κιβωτός της Ορθοδοξίας»