Η Κατηχητική Διακονία στην Εκκλησία μας

π. Αντώνιος Χρήστου

(Σύντομη Ιστορική Αναδρομή-Δεοντολογία-Προοπτικές)

Αγαπητοί μου αναγνώστες με αφορμή την έναρξη των Κατηχητικών Συνάξεων στις Μητροπόλεις της Εκκλησίας της Ελλάδος, θα ασχοληθούμε με το έργο της Διακονίας της Κατήχησης, καθώς αποτελεί θεμελιώδη πυλώνα της Εκκλησίας μας. Ας ξεκινήσουμε :

α) Σύντομη Ιστορική Αναδρομή

Η Εκκλησία μας είναι ο Θεανθρώπινος οργανισμός-Η Κιβωτός της Σωτηρίας, που πορεύεται από την ίδρυσή της στις μέρες μας και ως τη συντέλεια του κόσμου για τη σωτηρία του ανθρώπου. Ο Ιδρυτής της Εκκλησίας Ιησούς Χριστός δίδαξε, θαυματούργησε, έπαθε, Σταυρώθηκε και Αναστήθηκε λυτρώνοντας όλο το ανθρώπινο γένος.

Κατά την Ανάληψή Του, ο Κύριος έδωσε εντολή: πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτούς εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, 20 διδάσκοντες αυτούς τηρείν πάντα όσα ενετειλάμην υμίν· και ιδού εγώ μεθ᾿ υμών ειμι πάσας τας ημέρας έως της συντελείας του αιώνος. Αμήν. (Ματθ. 28,19-20). Πράγματι οι Απόστολοι και εν συνεχεία οι διάδοχοί τους, υλοποίησαν την εντολή Του Κυρίου χωρίς κανένα υλικοτεχνικό βοήθημα (τι εξοπλισμό, αίθουσες και πνευματικά κέντρα διέθεταν τότε;), αλλά φλεγόμενοι από το Πανάγιο Πνεύμα.

Οι τοπικές Εκκλησίες στους πρώτους αιώνες, παρ’ όλους τους διωγμούς, αυξάνονταν αριθμητικά, ύστερα από μακρά δοκιμασία (με νηστεία, διδασκαλία, συμμετοχή στη λατρεία μέχρι τα αναγνώσματα κ.ά.) των υποψηφίων μελών της-Κατηχουμένων και όταν ήταν έτοιμοι εισέρχονταν στην Εκκλησία διά του Αγίου Βαπτίσματος και των μετέπειτα μυσταγωγικών Κατηχήσεων. Από τον 5ο αιώνα και μετά, επικράτησε ο Νηπιοβαπτισμός και η Κατήχηση των παιδιών ανατέθηκε στον Ανάδοχο (κάποιο πιστό μέλος της Εκκλησίας που είχε το ρόλο του Εγγυητή ότι το παιδί θα κατηχηθεί Ορθόδοξα) αλλά και των γονιών του.

Οι αιώνες πέρασαν με όλες τις ιστορικές εξελίξεις και διακυμάνσεις και φτάσαμε στη χώρα μας στα νεότερα χρόνια. Κατά την κ. Μαρία Καράμπελια (καθηγήτρια στην Ανωτάτη Ακαδημία Θεσσαλονίκης) σε σχετική εισήγησή της: «Ο Θεσμός των Κατηχητικών Σχολείων στην Ελλάδα» στα πλαίσια του Προγράμματος Ιερατικών Σπουδών και του μαθήματος Εφαρμοσμένη Ποιμαντική, μεταξύ άλλων αναφέρει: «Αφού τα παιδιά εντάσσονταν στην Εκκλησία με τον νηπιοβαπτισμό, δημιουργήθηκε η ανάγκη να κατηχούνται μετά το άγιο βάπτισμα. Ετσι δημιουργήθηκε ο θεσμός των κατηχητικών σχολείων, που αν και αμφισβητήθηκε έντονα εξαιτίας της δυτικής του προέλευσης και της σύνδεσής του με τις θρησκευτικές οργανώσεις, υιοθετήθηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος και καθιερώθηκε στον ελλαδικό χώρο. Το 1870 η Σύναξη των Πρεσβυτέρων ιδρύει στην Αθήνα τα πρώτα Κυριακά Σχολεία. Ανάλογες κινήσεις είχαν προηγηθεί στον προτεσταντικό κόσμο, όπως στην Αγγλία (1775), την Αμερική (1824) και τη Γερμανία (1825). Ωστόσο, η κίνηση στον ελλαδικό χώρο θεωρήθηκε ως ύποπτη για δύο λόγους: 1. ο αποκλεισμός του άγαμου κλήρου από αυτή την προσπάθεια και 2. η ενεργός ανάμειξη του Παύλου Καλλιγά, που δεν έκρυβε τη συμπάθειά του προς τον Προτεσταντισμό. Έτσι, με την παρέμβαση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Θεοφίλου η Σύναξη των Πρεσβυτέρων διαλύθηκε».

Μετά από πενήντα και πλέον χρόνια λειτούργησαν τελικά τα Κατηχητικά Σχολεία από τον π. Μάρκο Τσακτάνη, εφημέριο του Ι. Ναού της Αγίας Αικατερίνης Πλάκας, τον π. Γεώργιο Μακρή (1871-1942, Λαϊκός Ιεροκήρυκας και μετέπειτα Κληρικός του Πειραιά), τις χριστιανικές ενώσεις και την αδελφότητα θεολόγων η «Ζωή». Η οργάνωση «Ζωή» με την προτροπή του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου (Παπαδόπουλου) ανέλαβε την ίδρυση κατηχητικών σχολείων.

Τα πρώτα κατηχητικά βοηθήματα εκδόθηκαν από την αδελφότητα θεολόγων «Ζωή» και την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος από το 1946. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και τις αρχές της δεκαετίας του 1960 η Αποστολική Διακονία λαμβάνοντας υπόψη και τα βοηθήματα της αδελφότητας «Ζωή» και των άλλων θρησκευτικών οργανώσεων, συνέταξε νέα κατηχητικά βοηθήματα. Έτσι έγινε μία ουσιαστική προσπάθεια τα παιδιά να επανασυνδεθούν με την ενορία και να τονιστεί ο μυσταγωγικός και λειτουργικός χαρακτήρας του Κατηχητικού.

β) Δεοντολογία της Κατηχήσεως:

Τα Κατηχητικά Σχολεία γνώρισαν άνθιση στον ελλαδικό χώρο κατά τα μέσα του προηγούμενου αιώνα. Κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κάποια κρίση. Υπάρχουν τρεις τάσεις απέναντι στο θεσμό των κατηχητικών σχολείων: της κατάργησης, της υπεράσπισης και της ανοχής. Σίγουρα η περίοδος της αίγλης τους έχει πλέον παρέλθει και υπάρχει δυσκολία ακόμη και στη χρήση του όρου λόγω της αρνητικής τους φόρτισης. Γι’ αυτό και σήμερα χρησιμοποιούνται νέες ονομασίες, όπως Ενοριακές νεανικές εστίες, χριστιανικές συνάξεις νέων, χριστιανικές κινήσεις νέων, χριστιανικές νεολαίες, χριστιανικές μαθητικές ομάδες, νεανικές χριστιανικές συντροφιές, κ.ά.

Ορισμένοι από τους λόγους που συνέβαλαν στο να προσλάβει ο όρος κατηχητικά σχολεία αρνητικό περιεχόμενο είναι οι εξής: 1. Η δυτική προέλευση και η σύνδεσή τους με τις θρησκευτικές οργανώσεις. 2. Η εσωτερική διάσπαση των θρησκευτικών οργανώσεων αποδυνάμωσε αισθητά τον Θεσμό καθώς και ο μεταξύ τους έντονος «εσωτερικός» ανταγωνισμός. 3. Η αυτονόμηση του θεσμού από την ενορία, αλλά και η δυσκολία αφομοίωσής του από την ενοριακή ζωή. 4. Ο ηθικοπρακτικός και σωφρονιστικός χαρακτήρας του περιεχομένου της κατήχησης. 5. Η αυτονόμηση της μελέτης της Αγίας Γραφής από τη λατρεύουσα κοινότητα της Εκκλησίας. 6. Ο χαρακτηρισμός των κατηχητικών ως «σχολείων» δημιούργησε πολλά προβλήματα σε σχέση με τον χαρακτήρα και τη μέθοδο διδασκαλίας. 7. Η ιδεολογοποίηση της πίστεως. 8. Η ανάπτυξη του Αγιορείτικου Μοναχισμού και η ακτινοβολία του στον κόσμο, που έστρεψε πολλούς νέους σε αναζήτηση αυθεντικότερων μορφών χριστιανικής ζωής.

Παρόλα τα παραπάνω και την κρίση που διέρχεται ο θεσμός, υπάρχουν και ορισμένα θετικά στοιχεία που δεν πρέπει να παραθεωρούνται και να μηδενίζονται όλα: 1. Τα Κατηχητικά σχολεία στηρίζονται στον εθελοντισμό. Οι Κατηχητές δεν έχουν οικονομικές αμοιβές και όχι σπάνια δέχονται τις ειρωνείες του κόσμου. Εθελοντική είναι και η προσέλευση των παιδιών. 2. Με τον θεσμό των κατηχητικών καλύφθηκε εν μέρει το πρόβλημα της ασφαλούς ψυχαγωγίας των παιδιών, προστατεύοντάς τα ταυτόχρονα από άλλους κινδύνους. 3. Κατά την περίοδο της κατοχής είχαν οργανωθεί συσσίτια σε εθελοντική βάση από τους υπεύθυνους των κατηχητικών, όπου μπορούσαν να βρουν τροφή πολλά παιδιά, κάτι που συνεχίζεται τα Χριστούγεννα και το Πάσχα και σήμερα σε πολλά Κατηχητικά.

Τα βασικά καθήκοντα του Υπευθύνου Ιερέως Νεότητος, κατά τη γνώμη μας πρέπει να είναι τα εξής: 1) Το συνεχές ενδιαφέρον, η προσευχή και η μνημόνευση των Κατηχητών και Κατηχητοπαίδων στο Ιερό Θυσιαστήριο. 2) Να εξασφαλίσει καταρτισμένους (πνευματικά και γνωσιολογικά) Κατηχητές. 3) Να υπάρχουν χώροι και να είναι πλήρως εξοπλισμένοι (με υπολογιστή και προτζέκτορα), ώστε να υφίστανται ομαλές συνθήκες για να γίνεται το μάθημα και η ψυχαγωγία των παιδιών. Οι εποχές που το μάθημα γινόταν σε αποθήκες εκεί που φυλάσσονταν και τα χαλιά, έχει περάσει ανεπιστρεπτί. 4) Να είναι παρών και όχι απών στο μάθημα , περνώντας τακτικά, έτσι ελέγχει το τι λέγεται στο μάθημα, τα παιδιά βλέπουν το ράσο και οι κατηχητές στηρίζονται ότι δεν είναι μόνοι. 5) Να απαντάει έγκαιρα και σωστά σε αυτά που ζητούνται κατά καιρούς εγγράφως από τη Μητρόπολη. 6) Να γίνονται τακτικά λειτουργίες για τα παιδιά των Κατηχητικών Συνάξεων. Στο τέλος να αφιερώνεται χρόνος για να εξηγήσει τα Ιερά σκεύη, τα άμφια κτλ. 7) Αν είναι πνευματικός, σε συνεργασία με τους Κατηχητές να φροντίζει τακτικά να γίνεται εξομολόγηση για τα παιδιά των Κατηχητικών Συνάξεων.  Αν δεν είναι να κανονίζει με τον πνευματικό της Ενορίας. 8) Σε συνεργασία με τον Προϊστάμενο του Ιερού Ναού να φροντίζει για την εξασφάλιση των απαραίτητων οικονομικών πόρων. Τα οικονομικά είναι περιορισμένα, δεν θα ήταν κακό να υπάρχουν δράσεις για την ανεύρεση και άλλων πόρων και χορηγιών. 9) Να μην αμελούμε και υποτιμούμε τις αθλητικές δραστηριότητες, οι οποίες είναι πολύ αρεστές και δημοφιλείς στα παιδιά. Χρειάζεται ενδιαφέρον και φροντίδα. 10) Να αναπτύξει σχέσεις με τους γονείς, τα σχολεία της Ενορίας και γενικότερα επαφές με φορείς για την προαγωγή της συνεργασίας και αύξηση των αριθμών των παιδιών που συμμετέχουν στις Συνάξεις.

Τα βασικά καθήκοντα των Κατηχητών, αντίστοιχα, πρέπει να είναι τα εξής: 1) Προσευχή και ενδιαφέρον για τα παιδιά που τους έχει εμπιστευθεί φέτος ο Θεός διά του Επισκόπου. 2) Να είναι ενεργά μέλη της Ενορίας που διακονούν και όχι «ουρανοκατέβατοι» και αποσπασματικοί. 3) Να μελετούν και να προετοιμάζονται για το μάθημα της Εβδομάδος· να μην το αφήνουν στη τύχη και τελευταία στιγμή, ακόμη χειρότερα να μην έχουν προετοιμαστεί καθόλου. 4) Να φροντίζουν έγκαιρα, σε συνεργασία με τους άλλους Κατηχητές και όπου χρειαστεί η συμβολή του Ιερέως Νεότητος για το κέρασμα, τις χειροτεχνίες, τις δραστηριότητες πριν, κατά και μετά το μάθημα, τις δημιουργικές απασχολήσεις κ.ά. 5) Να φροντίζουν για την ασφάλεια και την υγεία των παιδιών τόσο κατά την παραμονή τους στην Ενορία, όσο και κατά την αποχώρησή τους. Δεν αφήνουμε παιδιά να φύγουν μόνα τους χωρίς συνεννόηση και άδεια των γονέων. Φροντίζουμε να υπάρχει κουτί πρώτων βοηθειών για τυχόν ατυχήματα στην Ενορία (σε συνεργασία με τον Ιερέα Νεότητος). 6) Δεν έχουμε το άγχος να βγάλουμε μία ύλη, δεν βιαζόμαστε όταν μιλάμε ή φωνάζουμε, και φροντίζουμε να εξηγούμε τους θεολογικούς όρους οι οποίοι για εμάς είναι αυτονόητοι όχι όμως και για τα παιδιά. 7) Αν δεχτούν ερώτηση από τα παιδιά, που δεν γνωρίζουν να απαντήσουν ή δεν είναι εντελώς σίγουροι, είναι προτιμότερο να πουν ότι θα απαντήσουν στο επόμενο μάθημα, παρά να δώσουν μία βεβιασμένη και λανθασμένη απάντηση. 8) Φιλική επαφή με τους γονείς των παιδιών, συζητάμε για την πρόοδό τους, φροντίζουμε να ενημερωθούμε για τυχόν προβλήματα υγείας (μήπως δεν πρέπει να αθληθούν στο προαύλιο), ή αλλεργίες σε κάποιες τροφές για το κέρασμά τους και γενικότερα ενημερώνουμε και ζητούμε τη συγκατάθεσή τους για δράσεις εκτός Ενορίας. 9) Για θέματα πνευματικά που τους εμπιστεύονται τα παιδιά, πρέπει να τα παραπέμπουν στον Ιερέα, δεν προσπαθούμε να τον αντικαταστήσουμε εμείς! 

γ) Προοπτικές της Ορθόδοξης Κατήχησης

Κατά καιρούς υπάρχουν οι εξής βασικοί προβληματισμοί: α) Πώς θα διασφαλιστεί ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της ποιμαντικής της Εκκλησίας προς τα παιδιά και τους νέους; β) Πώς θα ξεπεραστεί η κρίση των Κατηχητικών και πώς θα εμπνευστούν οι νέοι προκειμένου να γίνουν συνειδητά μέλη της Εκκλησίας; γ)Με ποιον τρόπο θα ξεπεραστούν οι προκαταλήψεις των τελευταίων χρόνων και θα προσλάβει η κατήχηση τον χαρακτήρα και το περιεχόμενο που είχε κατά την αρχαία περίοδο; και δ) Ποια πρέπει να είναι η ποιμαντική της Εκκλησίας προς την κατεύθυνση αυτή;

Προσπάθειες απαντήσεως: 1^ον: Ο θεσμός των Κατηχητικών να ενταχθεί στην Ενορία. Χρειάζεται όλες οι δραστηριότητες της Κατηχήσεως να λειτουργούν με την ομόθυμη συμπαράσταση και ευλογία του Επισκόπου και του Εφημέριου. 2^ον: Η Κατήχηση αξίζει να προσλάβει μυσταγωγικό χαρακτήρα. Σταδιακά ο κατηχούμενος μπορεί να αποκτήσει εμπειρικά ορθόδοξη δογματική συνείδηση. 3^ον: Η εισαγωγή στην πίστη συνεπάγεται μύηση και στο ήθος της Εκκλησίας, το οποίο είναι ασκητικό, ευχαριστιακό, ήθος ταπεινώσεως και συντετριμμένης καρδιάς. 4^ον: Δεν μπορεί η Κατήχηση να είναι ορθόδοξη αν δεν εισάγει τον κατηχούμενο στη Λατρεία της Εκκλησίας. 5^ον: Η εισαγωγή στη Λατρεία συνεπάγεται και εισαγωγή στην τέχνη της Εκκλησίας (μουσική, αγιογραφία κ.ά.). 6^ον: Επαναδραστηριοποίηση του θεσμού του αναδόχου με την ευθύνη της Ενορίας. Σε επίπεδο Μητροπόλεως θα μπορούσε να λειτουργήσουν σεμινάρια για τους γονείς και τους αναδόχους. 7^ον: Εχει μεγάλη σημασία το οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο ζουν τα παιδιά. Η οικογενειακή ζωή είναι το μέτρο της πνευματικής προόδου των χριστιανών οι οποίοι ζουν στον κόσμο. Ο Ιερέας και ιδιαίτερα ο Ιερέας Νεότητος οφείλει να αποκτήσει επαφή και σύνδεση με το κύτταρο της Κοινωνίας μας. 8^ον: Συνεργασία και επαφή Κληρικών και Κατηχητών με τα σχολεία της περιοχής. Εκεί θα βρούμε τα παιδιά που δεν έρχονται στην Εκκλησία και το Κατηχητικό. 9^ον: Λειτουργία Εκκλησιαστικών Κατασκηνώσεων σε επίπεδο Μητροπόλεως που δίνει τη δυνατότητα να βιωθούν εμπειρικά οι αλήθειες της χριστιανικής πίστης και έχουμε τα παιδιά στη διάθεσή μας 24 ώρες το 24ωρο. Οπου δεν υπάρχουν ικανές εγκαταστάσεις, έχουμε και την εναλλακτική επιλογή του θεσμού “Κατασκήνωση στην πόλη”, που τα παιδιά έχουν κοινό πρόγραμμα, εκτός από διανυκτέρευση, το Καλοκαίρι ή στις διακοπές του Πάσχα ή του Καλοκαιριού.

Ολοκληρώνοντας το εκτενές αυτό άρθρο μας αγαπητοί Αναγνώστες, συμπερασματικά αναφέρουμε πως η Κατήχηση μαζί με την Λατρεία, είναι από τις βασικότερες λειτουργίες της Εκκλησίας μας και οφείλουμε να τις βιώνουμε και να τις μεταδίδουμε ανόθευτες. Τα σύγχρονα προβλήματα είναι πολλά, αλλά και στο παρελθόν υπήρχαν εξίσου, τα πράγματα πρακτικά δεν ήταν σχεδόν ποτέ ιδανικά για την Εκκλησία. Δεν πρέπει να απογοητευόμαστε ή να ξεθωριάζει ο ζήλος μας, για ό,τι αρνητικό προκύψει στη συνεργασία μας στην Ενορία και από τα πρόσωπα που την διακονούν. Με διάλογο και κυρίως αρετές όπως η ταπείνωση, θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε. Αλλωστε ο Θεός φωτίζει και ενεργεί, εμείς απλά είμαστε όργανά Του. Η κάθε Μητρόπολη οφείλει να είναι ανοιχτή σε οτιδήποτε ανθρωπίνως μπορεί να βελτιώσει ή να θεραπεύσει τη διακονία αυτή. Μην έχουμε την απαίτηση και βιαζόμαστε να δούμε αμέσως καρπούς στις προσπάθειές μας. Εμείς σπέρνουμε, το πότε θα καρποφορήσει και ποιος θα θερίσει είναι υπόθεση Του Θεού. Οι εμπειρότεροι, Κληρικοί και Κατηχητές, να φροντίζουν να μεταδίδουν τη γνώση και την εμπειρία τους στους πιο νέους, αλλά και οι ίδιοι να λαμβάνουν τη φρεσκάδα και τον ζήλο των νεότερων, καθώς τα χρόνια, η κόπωση και η εξοικείωση, πολλές φορές τη στερούν.

«Κιβωτός της Ορθοδοξίας»