Λαογραφικά του Μεγάλου Σαββάτου

Γράφει ο Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης

Η μέρα αυτή έχει μεγάλη εθιμική και θρησκευτική σημασία για τον ελληνικό λαό, καθώς εορτάζεται ως προάγγελος της Ανάστασης. Κατά τον εσπερινό που τελείται το πρωί, μαζί με τη θεία λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, ο ιερέας σκορπίζει στο «Ανάστα ο Θεός» δαφνόφυλλα, τα οποία φυλάνε στα εικονοστάσια των σπιτιών ως «μύρα». Ο ιερέας βγαίνει πανηγυρικά από την Ωραία Πύλη, σκορπώντας στον ναό δαφνόφυλλα και νερατζόφυλλα, που οι πιστοί κρατούν, μεταφέρουν στα σπίτια τους για ευλογία και τα καίνε στο θυμιατό όλο τον χρόνο, σε περιπτώσεις ασθενειών, καταιγίδων, ή κρίσιμων οικογενειακών περιστάσεων. Ταυτοχρόνως, σε πολλές ελληνικές περιοχές, οι πιστοί προκαλούν στον ναό έντονο θόρυβο, με πυροβολισμούς και κρότους, χτυπούν τα στασίδια ή ακόμη και τενεκέδες ή λαμαρίνες, ενώ οι καμπάνες του ναού χτυπούν πανηγυρικά.

Στα Επτάνησα, ιδιαιτέρως δε στην Κέρκυρα, οι νοικοκυρές ρίχνουν από τα παράθυρα τα άχρηστα και παλιά πήλινα σκεύη τους, «για την πομπή των Εβραίων», όπως λένε. Στη Ζάκυνθο σώρευαν τις δάφνες μπροστά στην Ωραία Πύλη, κρύβοντας στον σωρό και μικρά πουλάκια, ώστε ο ιερέας κλωτσώντας τις δάφνες για να τις σκορπίσει στον ναό, να ελευθερώσει και τα πουλιά, σε έναν προφανή συμβολισμό της Ανάστασης του Χριστού.

Σε ορισμένες περιοχές, τότε σφάζουν τα αρνιά του Πάσχα, στα ενετοκρατούμενα Επτάνησα μάλιστα συνήθιζαν οι κρεοπώλες να πηγαίνουν ως δώρο στον Ενετό Προβλεπτή το πρώτο κομμάτι του κρέατος που έκοβαν, γι’ αυτό και σε πολλά από τα Ιόνια νησιά όλο τον πασχαλινό αυτό θόρυβο ο λαός τον αποκαλεί «κομμάτι». Σπάνε λοιπόν πήλινα αγγεία και παράγουν τελετουργικά θορύβους, με τους οποίους δηλώνουν τη χαρά της Αναστάσεως, κυρίως όμως αποτρέπουν το κακό, κατά την κρίσιμη, διαβατήρια και οριακή εκείνη στιγμή, όπως ο λαός την αντιλαμβάνεται, στιγμή περάσματος από τον θάνατο στην ανάσταση, από τη φθορά στην αιωνιότητα, από τη νέκρωση του χειμώνα στη βλάστηση της άνοιξης και στην παραγωγή του καλοκαιριού. Στη Μάδυτο άναβαν εθιμική πυρά στο προαύλιο του ναού, ενώ στην Κέρκυρα πετούν μεγάλα πήλινα δοχεία γεμάτα με νερό από τα παράθυρα στονδρόμο, παράγοντας μεγάλο κρότο.

Στο Λασίθι συνήθιζαν να παρασκευάζουν νέα ζύμη και προζύμι με τα λουλούδια από τον επιτάφιο, ενώ σε άλλα μέρη ζύμωναν τις κουλούρες της Λαμπρής, μια μάλιστα κουλούρα με πέντε κόκκινα αβγά την κρεμούσαν στα εικονίσματα και την άφηναν εκεί μέχρι την Πρωτομαγιά, οπότε και την έτρωγαν. Το Μεγάλο Σάββατο συνήθως έσφαζαν το αρνί του πασχαλινού εορταστικού τραπεζιού, τον «λαμπριώτη» ή «πασκάτη» αμνό, με τις παλαιοδιαθηκικές καταβολές και τη θυσιαστική τελετουργική πρακτική της σφαγής. Εστελναν επίσης δώρα πασχαλινά, όπως αβγά, γλυκίσματα και κουλούρες, στους αρραβωνιαστικούς, τους γονείς και τα πεθερικά τους, κατά περίπτωση.

Σε πολλές περιοχές επισκέπτονταν τους τάφους των νεκρών, τελούσαν τρισάγια και μοίραζαν κουλούρια και γλυκίσματα στη μνήμη τους, ενώ στην Κορώνη έβραζαν σιτάρι και το μοίραζαν με μια φέτα ψωμί, για την ανάπαυση των ψυχών των πεθαμένων τους. Το Μεγάλο Σάββατο τηρείται επίσης αυστηρή νηστεία από λάδι και ξηροφαγία, καθώς είναι το μοναδικό Σάββατο του χρόνου που η Εκκλησία επιβάλλει τη νηστεία του λαδιού «δια την θεόσωμον ταφήν του Κυρίου». Θεωρούν γενικά ότι ο θάνατος εκείνη την ημέρα είναι καλό σημάδι για τη μεταθανάτια τύχη της ψυχής του νεκρού, ενώ στις Κυδωνιές, πριν την Ανάσταση, σήκωναν ακόμη και τις κλώσσες από τα αβγά, για να μην εργάζονται ούτε αυτές κατά την ιερή, κρίσιμη και οριακά διαβατήρια εκείνη στιγμή.

Εφημερίδα «Κιβωτό της Ορθοδοξίας»