Συνωστισμένοι στη Σμύρνη: Ανάμεσα σε μύθους και απομυθεύσεις

Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης Δρος Βυζαντινής Τέχνης

Θα προσπαθήσω να μην (κατα)κρίνω ένα άτομο, αλλά το σύνδρομο ιστορικό-κοινωνικό φαινόμενο που αυτό δημιουργεί, για λογαριασμό όλων. Μερικοί έχουν ρόλο να ανακινούν τα νήματα της Ιστορίας. Ή η Ιστορία κινεί με κάποιους τα νήματά της… Είναι απλό. Το εγχειρίδιο της Εκτης Δημοτικού που έγραψε η γνωστή καθηγήτρια Ιστορίας και ιστορικής εκπαίδευσης, θεωρείται σταθμός στη σύγχρονη νεοελληνική αφύπνιση, έφερε το αντίθετο αποτέλεσμα! Εφτασε να αποδώσει με “υποκειμενικό” τρόπο την καταστροφή της Σμύρνης (1922). To βιβλίο απεσύρθη το 2007.

Πάντως τα δεδομένα ίντερνετ γι’ αυτήν έχουν βάρος: σπουδές στην Εσπερία, επιστημονική έρευνα πολυσχιδής, μεταξύ άλλων «Mέθοδοι, εγχειρίδια και λοιπά μέσα διδασκαλίας της Ιστορίας». Η διατριβή της πάνω σε μία περίοδο-φωτιά: La Grèce et la Turquie 1919-1923… (1988) υποστηρίχθηκε στο Πανεπιστήμιο Paris I-Sorbonne. Επιβλέπων καθηγητής (αρχικά) ο J.B. Duroselle.

Ενα αυθόρμητο παρένθετο για τον τελευταίο είναι ότι πρόκειται για τον συγγραφέα βιβλίου σχετικού με την ιστορία της Ευρώπης, όπου αποκλειόταν το Βυζάντιο! Θυμόμαστε τι σάλο προκάλεσε πριν από χρόνια! Μερικοί λένε ότι εκφράζει το καρλομάγνειο ευρωπαϊκό πνεύμα ως κυρίαρχο του πλανήτη, που κι αν ακόμη υφίσταται, εξαρτάται πώς θα το χειρισθούν ορισμένοι, μπορεί να εξελιχθεί σε ιστορική παραπλάνηση…

Σε τέτοιες “κυρίαρχες” μορφές πολιτισμού -και πολιτικής- δημιουργείται η τελειομανία της αλήθειας που όμως γυρίζει κατακέφαλα στην Αλήθεια, γίνεται Υπερερμηνεία, η οποία με τη σειρά της θα οδηγήσει στο να χαθεί η εικόνα του τι όντως συνέβη κάποτε.

Αντίθετα ένας “μύθος” συμβολή στο ιστορικό νόημα, μπορεί να αγγίζει πληρέστερα την ψυχή της Iστορίας. Να αποδίδει δικαιοσύνη! Γι’ αυτό ο Πλάτων, δάσκαλος γενεών και γενεών, χρησιμοποιούσε τον Μύθο που σκεπάζει την Αλήθεια, χωρίς να την παραχαράσσει.

Πολλοί στη δημόσια παρουσίαση της αλήθειας τους, επιλέγουν την πρόκληση. Βέβαια αυτό δεν είναι εξ ορισμού κακό για έναν ερευνητή που μπορεί να είναι λίγο ροκ τύπος: να πετάει πέτρες στα λιμνάζοντα νερά της αμάθειας. Ως το άλλο σημείο όμως, να απωθείται η αλήθεια πολλών ιστορικών γεγονότων, όπως το γνωστό «σπρωξίδι» στην προκυμαία της Σμύρνης τέτοια εποχή το 1922, υπάρχει απόσταση.

Ακόμη κάποιοι κάνουν δημόσιο λάιφ-στάιλ για να στηρίξουν έναν μύθο πάνω τους, αλλά δεν καταφέρνουν να «πλασάρουν» την «πραμάτεια» τους. Σίγουρα όμως πανεπιστημιακοί που δεν είναι δάσκαλοι χωριού πρέπει να προσέχουν αν επιλέξουν τον δρόμο της πρόκλησης, που είναι ένας τρόπος παιδαγωγικής. Πιο κανονικός, άλλος, είναι να υποβάλουν περιέργεια στον μαθητευόμενο.

Τη δουλειά -που έφτασε να γίνει ντόρος- με το ανωτέρω βιβλίο την έκανε αθόρυβα και δημιουργικά το Κέντρο Ερευνας Σχολικών Βιβλίων και Διαπολιτισμικής Ερευνας (ΚΕΣΒΙΔΕ/ΑΠΘ) που ίδρυσε το 1992 ο καθηγητής Παιδαγωγικής Παν. Ξωχέλλης και είναι ενταγμένο στο διεθνές δίκτυο της UNESCO για την έρευνα των σχολικών εγχειριδίων. To συγκεκριμένο πρόγραμμα αποσκοπεί στον εντοπισμό στάσεων, προκαταλήψεων και εικόνων εχθρού στο περιεχόμενο των σχολικών εγχειριδίων. Καθόλα θεμιτό έργο, αφού ο μαθητής δεν είναι ανάγκη να μαθαίνει σε μικρή ηλικία και να επηρεάζεται αρνητικά π.χ. με τους «καυγάδες» των παλαιών, να παθαίνει αγκυλώσεις. Δεν είναι δυνατόν να τον “ξεγελούν” όμως και μάλιστα σε όλη τη ζωή του, να ζει στο ψέμα και τη δικαιολογία. Κάποτε θα μάθει και θα φτάσει στο άλλο άκρο. Γι’ αυτό πρέπει να γίνει το αντίθετο: να ακούσει την αλήθεια, στην κατάλληλη όμως ηλικία -κι όχι από μαθητής Εκτης Δημοτικού- όταν θα αιτιολογεί «γιατί συνέβη» κάτι. Ετσι θα ισορροπήσει.

Αλλο αιτιολόγηση όμως, άλλο δικαιολόγηση. Δεν μπορεί να δικαιολογούνται ορισμένα άσχημα της Ιστορίας, όπως η σφαγή της Σμύρνης. Καλύτερα να μην ομιλούν για αυτά, παρά να βάζουν φερετζέδες.

Οι εθνικοί “μύθοι” δημιουργήθηκαν κάτω από ειδικές ανάγκες που δεν λαμβάνουν υπόψη ή και δεν ξέρουν κάποιοι σχολαστικοί διαφόρων «Παρισίων». Υπάρχουν για να διεγείρουν ένα φρόνημα, να δημιουργούν ήθος. Να ενώνουν μία κοινωνία στο καλό, όχι στον ρατσιστικό διαχωρισμό, στον φανατισμό στον οποίο οδηγούν και οι άκριτοι έως ύποπτοι μαχητές της αλήθειας. Συνήθως οι “μύθοι” αναδύονται μέσω της τέχνης και η τέχνη έχει τις δικές της συμβάσεις, τα έντονα ενσταντανέ. Μερικοί ιστορικοί δεν ενδιαφέρονται ή δεν ξέρουν Τέχνη, την παίρνουν τοις μετρητοίς^. ή βρίσκουν -εκεί που δεν υπάρχει- δόλο! Γι’ αυτό οδηγούνται στην Υπερ-κριτική. Υπάρχουν όμως και μερικοί που κάνουν πόλεμο μέσω μίας “καθαρής” παιδείας, για να σπάσουν τα ψυχικά αποθέματα πολιτικών αντιπάλων τους. Αλλοι εκφράζουν ύποπτα συμφέροντα. [Εδώ να τα βρουν κάποιοι με τους Τούρκους].

Επειτα με την επιστήμη να μην είναι κανείς ποτέ απόλυτος! Π.χ. πολλοί τα βάζουν με το Κρυφό Σχολειό, «εθνική φούσκα» λένε^. και ίσως έχουν δίκαιο, στον βαθμό που μερικοί το κάνουν παντιέρα, τη στιγμή που επί Οθωμανών λειτουργούσε νόμιμα ανώτερη ελληνική εκπαίδευση. Κι όμως ιστορικές μαρτυρίες δείχνουν ότι υφίσταται. Ισως σε άλλη μορφή -και μάλιστα πιο σκληρή από ό,τι φαίνεται- ή όπως συνοπτικά και απλουστευτικά απεικόνισε ο εθνικός ζωγράφος.

Οχι ότι δεν εκμεταλλεύεται ένα πολιτικό σύστημα την Ιστορία για να δημιουργεί αφηγήματα· όπως τον ελληνικό Εμφύλιο (1946-1949). Και από τους Μεν και από τους Δε.

«Κιβωτός της Ορθοδοξίας»