Μία λησμονημένη μορφή τῆς Ἐκκλησίας τῶν Διωγμῶν
Ἁγίας Μάρτυς Πουδεντιαννή ( + 19 Μαῒου)
Μητροπολίτου Φαναρίου Ἀγαθαγγέλου,
Γενικοῦ Διευθυντοῦ Ἀποστολικῆς Διακονίας
τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος
Κατά τούς χρόνους τῆς ἱστορικῆς πορείας τῆς Ἐκκλησίας μέσα στόν κόσμο ἀναδείχθηκαν μορφές Ἁγίων πού στόλισαν τό στερέωμα τῆς γῆς καί τόν οὐρανό. Μορφές πού γιά ἱστορικούς καί ἄλλους λόγους λησμονήθηκαν, διαθέτουν ὅμως τήν πλέον ἰσχυρά μαρτυρία τῆς ἁγιότητος, τοῦ μαρτυρίου, τῆς παραδόσεως καί τῆς συνειδήσεως τῆς Ἐκκλησίας, καί καταγράφηκαν σέ λειτουργικά ἑορτολόγια, μαρτυρολόγια καί κώδικες.
ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ
Οἱ Ἅγιοι κατέχουν κεντρική θέση στήν ὅλη λατρευτική καί πνευματική ζωή τῶν Ὀρθοδόξων. Εἶναι οἱ φίλοι τοῦ Χριστοῦ, αὐ-τοί πού μέ τήν πίστη καί ἐνεργό ἀγάπη τους ἔγιναν δοχεῖα τοῦ Πνεύματος καί ὅμοιοι μέ τόν Θεό καί ἀπέβησαν οἱ εὐχέτες καί προστάτες μας στόν οὐρανό, φέρνοντάς μας πλησιέστερα στόν ἕνα Μεσίτη μεταξύ Θεοῦ Πατρός καί ἀνθρώπων, τόν Χριστό1.
Δέν εἶναι λοιπόν τυχαῖο ὅτι τελώντας τήν ἀναίμακτο θυσία πανω στήν καθαγιασμένη μέ λείψανα Μαρτύρων Ἁγία Τράπεζα καί μετέχοντες τοῦ ἑνός Ἄρτου καί τοῦ ἑνός Ποτηρίου, ζητοῦμε, καθώς λέγει ὁ Μέγας Βασίλειος στήν Ἀναφορά τῆς Θείας Λειτουργίας του, νά ἑνωθοῦμε «εἰς ἑνός Πνεύματος Ἁγίου κοινωνίαν» καί «εὕρωμεν ἔλεον καί χάριν μετά πάντων τῶν Ἁγίων Προπατόρων, Πατέρων, Πατριαρχῶν, Ἀποστόλων, Κηρύκων, Εὐαγγελιστῶν, Μαρτύρων, Ὁμολογητῶν, Διδασκάλων καί παντός πνεύματος δικαίου ἐν πίστει τετελειωμένου, ἐξαιρέτως δέ τῆς Παναγίας, ἀχράντου, ὑπερευλο-γημένης, ἐνδόξου, Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας».
Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ
Ἀπί τίς πρώτες ἤδη ἡμέρες τῆς συστάσεως τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἀπόδοση τιμῶν μεταθανατίως σ’ ἕνα Μάρτυρα, Ὁμολογητή, Ἐπί-σκοπο, σ’ ἕνα Ὅσιο ἤ σέ μιά Ὁσία δέν προϋπέθετε ὁποιουσδήποτε προκαθορισμένους ὅρους. Ἡ τιμή πρός αὐτούς ἀποτελοῦσε μιά αὐ-θόρμητη πράξη τῶν πιστῶν, ὅταν στή συνείδησή τους ἕνα πρό-σωπο περιβαλλόταν μέ τό φωτοστέφανο τῆς δόξας.
Καθώς εἶναι γνωστό, ὡς πρῶτοι Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας φέρον-ται οἱ Μάρτυρες, αὐτοί οἱ ὁποῖοι γιά τούς ἀγῶνες τους ὑπέρ τῆς πίστεως καί γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο θανατώθηκαν ἀπολάμβα-ναν ἰδιαίτερης τιμῆς καί σεβασμοῦ ἐκ μέρους τῶν πιστῶν, πού θεωροῦσαν ὅτι ἡ ὁμολογία καί ὁ μαρτυρικός θάνατος ἀπο-τελοῦσε ὕψιστη τιμή γιά κάθε Χριστιανό2.
Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία, εὐθύς μετά τούς Μάρτυρες ἴση τιμή ἀπεδίδετο καί στούς Ὁμολογητές, τά ἐκλεκτά αὐτά δοχεῖα τοῦ Πνεύματος, πού εἶχαν ὁμολογήσει τήν πίστη τους μπροστά στούς διῶκτες τους, χωρίς ὅμως νά ὑποστοῦν μαρτυρικό θάνατο.
Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ ΣΤΗ ΡΩΜΗ
Ὥς τίς ἀρχές τοῦ 4ου αἰῶνος μ.Χ., τόν κύριο καί μόνο παρά-γοντα βάσει τοῦ ὁποίου θεσπιζόταν ἡ τιμή ἑνός Ἁγίου ἀποτελοῦ-σαν οἱ ἐκ μέρους τῶν πιστῶν αὐθόρμητες ἐκδηλώσεις τιμῶν. Τό ἔθος τῆς συνάξεως Ἐπισκόπου καί πληρώματος γύρω ἀπό τόν τάφο ἑνός Μάρτυρος κατά τήν ἐπέτειο τοῦ θανάτου του, τήν λεγόμενη «γενέ-θλιον ἡμέραν», ἀποτελοῦσε τή μόνη πράξη τῆς Ἐκκλησίας, διά τῆς ὁποίας ἕνα πρόσωπο ἀναγνωριζόταν ὡς Ἅγιος. Μέ αὐτόν ἀκριβῶς τόν τελεσίδικο τρόπο, τήν ἐτυμηγορία τῶν πιστῶν μιᾶς τοπικῆς Ἐκ-κλησίας, ὁρίσθηκε ἡ ἐπέτειος μνήμη τοῦ Ἁγίου Πολυκάρπου στή Σμύρνη, τοῦ Ἁγίου Κυπριανοῦ στήν Καρθαγένη, τῶν Ἁγίων Ἱερο-μαρτύρων Τελεσφόρου, Ὑγίνου καί Εὐσεβίου, Ἐπισκόπων Ρώμης, στή Ρώμη, ὅπως καί πολλῶν ἄλλων Μαρτύρων καί Ἁγίων τῆς πρω-τογενοῦς Ἐκκλησίας3.
ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΣΤΗΝ ΚΟΓΧΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ, ΕΡΓΟ 450 Μ.Χ., ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ.
Γιά τούς Ἁγίους τῆς παλαιοχριστιανικῆς περιόδου καί ἰδιαί-τερα τούς Μάρτυρες ἔχουν διασωθεῖ σποραδικές πληροφορίες γιά τήν καθιέρωση ἑορτῶν Ἁγίων, ἀλλά πάντοτε στό ἐπίπεδο μιᾶς τοπικῆς Ἐκκλησίας. Συνεπῶς τά μετέπειτα συναξάρια καί μηνο-λόγια, ὡς τό περίφημο Συναξάρι τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντι-νουπόλεως, ἀποτελοῦν τή βάση γιά ἕνα συναξάρι μέ βάση κυρίως τή βυζαντινή ἑορτολογική παράδοση, ἀλλά αὐτό δέν μπορεῖ νά χαρακτηρισθεῖ ἀπό πληρότητα4. Ἡ ἀντίληψη, ἐπίσης, κατά τή διάρ-κεια τοῦ 11ου αἰῶνος μ.Χ., μιᾶς περιόδου πνευματικῆς κρίσεως στό Βυζάντιο, περί ἑνός «κλειστοῦ» ἀριθμοῦ Ἁγίων, ἡ ἄγνοια τῆς πνευ-ματικῆς παραδόσεως τῶν δυτικῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν καί τό σχίσμα μεταξύ Ἀνατολικῆς καί Δυτικῆς Ἐκκλησίας δέν εὐνόησαν τήν προβολή καί τή μνήμη Ἁγίων, Ὁμολογητῶν, Ὁσίων καί Ἀσκητῶν, Μαρτύρων καί Ἱερομαρτύρων, Πατέρων καί Διδασκάλων πού εἶ-χαν ἀναδειχθεῖ στή Δύση5.
Ἡ Ἁγία Μάρτυς Πουδεντιαννή ἔζησε τόν 2ο αἰώνα μ.Χ. στή Ρώμη. Ἦταν θυγατέρα τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Πούδη καί ἀδελφοί τῆς Ἁγίας Πουδεντιαννῆς ἦταν ἡ Ἁγία Πραξέδη († 21 Ἰουλίου)6 καί οἱ Ἅγιοι Νοβάτος καί Τιμόθεος († 20 Ἰουνίου)7 πού συνδέονταν μέ τόν Ἅγιο Εὐσέβιο, Ἐπίσκοπο Ρώμης († 11 Ἰουλίου), καί ἐμαρτύρη-σαν γιά τήν πίστη τοῦ Χριστοῦ.
Ἡ Ἁγία διεμοίρασε ὅλο της τόν πλοῦτο στούς πτωχούς καί ἡ παράδοση ἀναφέρει ὅτι ἐμαρτύρησε σέ ἠλικία δέκα ἕξι ἐτῶν, τό ἔτος 160 μ.Χ. Ἡ οἰκία τοῦ πατέρα της ἔγινε, ἐπί ἡμερῶν τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Εὐσεβίου, ἐκκλησία, ἡ ὁποία κατ’ ἀρχάς ἐλέγετο τοῦ Ποιμένος, ἔπειτα δέ ἀφιερώθηκε σέ ἐκείνη καί εἶναι ἀπό τίς ἀρ-χαιότατες ἐκκλησίας τῆς Ρώμης8. Ὁ ναός τῆς Ἁγίας λειτουργοῦσε ὡς εὐκτήριος οἶκος ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου καί κατά τήν ἐποχή τοῦ Ἁγίου Εὐσεβίου πού τόν ἀνέδειξε, ἀφοῦ κατά τήν περίοδο ἐκείνη πρέπει μᾶλλον νά θεωρήσουμε ὁρισμένους ἰδιωτι-κούς οἴκους, κατάλληλα διαμορφωμένους, ὡς τόπο συνάξεως τῶν πιστῶν9.
Η ΚΡΥΠΤΗ ΜΕ ΙΕΡΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ
Καί οἱ δύο Ἁγίες, Πουδεντιαννή καί Πραξέδη, ἐνταφιάσθη-καν μετά τό μαρτύριό τους στίς Κατακόμβες τῆς Ἁγίας Πρισκίλλης καί ἀργότερα τά ἱερά λείψανά τους μετεκομίσθησαν στόν ἀρχαῖο ναό τῆς Ἁγίας Πραξέδης στή Ρώμη10. Στήν τέχνη ἡ Ἁγία ἀπεικονί-ζεται νά σπογγίζει τό αἷμα τῶν Μαρτύρων.
ΟΙ ΑΓΙΕΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΠΡΑΞΕΔΗ ΣΠΟΓΓΙΖΟΥΝ ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ, ΕΡΓΟ GIOVANNI PAOLO ROSSETI, 1550, ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ
Μέσα στόν ἀρχαιότατο ναό τῆς Ἁγίας Πουδεντιαννῆς στήν Ρώμη σώζεται τμῆμα τῆς Τραπέζης ἐπί τῆς ὁποίας, σύμφωνα μέ τήν παράδοση, ὁ Ἀπόστολος Πέτρος ἐτελοῦσε τήν Θεία Εὐχαριστία, ἐνῶ τό ὑπόλοιπο τῆς Τραπέζης φυλάσσεται στό ναό τοῦ Ἁγίου Ἰω-άννου τοῦ Λατερανοῦ. Σέ παρεκκλήσι τοῦ ναοῦ φυλάσσονται, ἐπί-σης, ἱερά λείψανα 3.000 Μαρτύρων τῆς Ἀρχαίας Ἐκκλησίας τά ὁποῖα μετέφεραν κρυφά ἀπό τίς Κατακόμβες καί διεφύλαξαν ἐκεῖ οἱ Ἁγίες Πουδεντιαννή καί Πραξέδη11.
ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ
2 Ἀνδρέα Φυτράκη, Λείψανα καί Τάφοι Μαρτύρων κατά τούς Τρεῖς Πρώτους Αἰῶνες, ἐν Ἀθήναις 1955, σελ. 9.
3 H. Delehaye, Sanctus. Essai sur le Culte des Saints dans l’Antiquité, Bruxelles 1927, σελ. 163. Βλασίου Φειδᾶ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία Α΄, Ἀθῆναι 2002 (3), σελ. 272-273: «Ἤδη ὅμως ἀπό τόν Β΄ αἰώνα κάθε τοπική ἐκκλησία ἑόρταζε ἐπίσης τήν “γενέθλιον” ἡμέρα τῶν μαρτύρων, ἤτοι τήν ἡμέρα τοῦ θανάτου τῶν μαρτύρων της κατά τούς διωγμούς (dies natalis)».
4 Βλ. Συμεών Πασχαλίδου, Οἱ ἑορτές τῶν Ἁγίων, Τό Χριστιανικόν Ἑορτολό-γιον, Πρακτικά Η΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συνεδρίου, Κλάδος Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 2007, σελ. 365-397.
5 Ὑπάρχουν Ἅγιοι τῆς Ἀρχαίας Ἐκκλησίας οἱ ὁποῖοι ἀγνοοῦνται ὑπό τῆς Ὀρ-θοδόξου Ἐκκλησίας καί δέν ἀπαντοῦν στά Ἑλληνικά Συναξάρια. Ἡ ἁγιο-λογική ἀναφορά τους εἶναι σέ Λατινικούς Συναξαριστές πού τούς ἔχουν περι-λάβει μεταξύ τῶν Ἁγίων, βλ. Θεοχάρη Εὐστ. Δετοράκη, Οἱ Ἅγιοι τῆς πρώτης βυζαντινῆς περιόδου τῆς Κρήτης καί ἡ σχετική πρός αὐτούς φιλολογία, δια-τριβή ἐπί διδακτορίᾳ, Ἀθῆναι 1970, σελ. 47 §3, σελ. 51 §3.
6 Pio Franchi de’ Cavalieri, Codice 4 di S. Alessandro in Colonna a Bergamo, f. 231v XII kal. Aug., passio sanctae Praxedis=BHL 6920, Νote Agiografiche, Fasci-colo 6, Studi e Testi, τόμος 33, τεῦχος 6, Roma 1920, σελ. 55. Ρωμαϊκό Μαρτυ-ρολόγιο, Bibliotheca «Ephemerides Liturgicae», C.L.V., Edizioni Liturgiche, Roma 1998, σελ. 177.
7 Ρωμαϊκό Μαρτυρολόγιο, Bibliotheca «Ephemerides Liturgicae», C.L.V., Edi-zioni Liturgiche, Roma 1998, σελ. 148.
8 Τήν ἐποχή ἐκείνη οἱ ἐκκλησίες δέν ἐλάμβαναν προσωνύμια ἐκ τοῦ ἰδιαιτέρως ἑκάστοτε ἐκεῖ τιμωμένου Ἁγίου, ἀλλά ἐκ τοῦ ἰδιοκτήτου τῆς οἰκίας, ἐπονομαζό-μενες «τίτλοι» (Tituli). Caroline J. Goodson, The Rome of Pope Pascal I, Cambridge 2010, σελ. 93: «The Vita Praxedis tells the story of Saint Praxedis and Saint Pudentiana, daugthers of the Senator Pudens, who hosted the Apostle Paul in their senatorial home, and then went on to found churches in their family’s properties on the Esquiline with the assistance of Pope Pius. According to the Vita Pudentianae, the senator’s residence on the Vicus Patricii was converted to a church and baptistery, which eventually became the titulus Pudentis or Pudentia-nae, while the Vita Praxedis reports that the priest Novatus, a son of Pudens, also left his property to the church. Prassede asked Pope Pius that the baths of Novatus be made into a church and baptistery, which eventually became the titulus potentianae».
9 Δημητρίου Κωνσταντινίδη, Ρώμη, Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, τόμος 10ος, σελ. 952, Ἀθῆναι 1967.
10 Caroline J. Goodson, The Rome of Pope Pascal I, Cambridge 2010, σελ. 229.
11 http://www.gutenberg.us/article/whebn0001916224/pudentiana. Στό Ναό τῆς Ἁγίας Πραξέδης φυλάσσονται τά ἱερά λείψανα 2.300 Μαρτύρων, Caroline J. Goodson, The Rome of Pope Pascal I, Cambridge 2010, σελ. 229, 234.
ΤΟ ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΟΥΔΕΝΤΙΑΝΝΗΣ