Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός καί οἱ Νεομάρτυρες

τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἐξοχώτατε Πρόεδρε τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας, Σεβασμιώτατοι Ἀρχιερεῖς, ἀγαπητοί ἀδελφοί,

Τό ἱστορικό Θέρμο, καί γενικότερα ἡ Αἰτωλοακαρνανία, καυχᾶται γιά τό ὅτι εἶναι ὁ τόπος ὅπου γεννήθηκε, μεγάλωσε καί ἔδρασε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Ἐδῶ εἶδε τό φῶς τῶν ὀφθαλμῶν του, εἶδε τήν δημιουργία τοῦ Θεοῦ, ἐγνώρισε τήν πατροπαράδοτη εὐσέβεια καί ἀπό τά μέρη αὐτά ἄρχισε τίς ἱερα-ποστολικές περιοδεῖες του. Ἀπό τότε τόν διεκδικοῦν πολλοί τόποι, καί καυχῶνται οἱ ἄνθρωποι ἀπό ὅπου πέρασε, ὅπου ὑπάρχουν ἀποδείξεις ἤ πλη-ροφορίες ὅτι ἐδίδαξε, ὅπου ἀνοικοδομήθηκαν Ναοί ἐπ’ ὀνόματί του, ὅπου μαρτύρησε.

Ἔτσι, σήμερα ἔγινε ἕνας οἰκουμενικός ἄνθρωπος, ἕνας Ἰσαπόστολος, πού ἔκανε μιά μεγάλη ἐπανάσταση στήν ἐποχή του, ἕνας ἄνθρωπος μέ ζῆλο Θεοῦ, σέ δύσκολες συνθῆκες. Διότι ἡ ἐπανάσταση δέν μπορεῖ νά ἑρμηνεύεται καί νά προσδιορίζεται μόνον μέ ὅπλα καί βόμβες, ἀλλά μέ ἰδέες, κυρίως, ὅμως, μέ τόν λόγο πού προέρχεται ἀπό μιά ἐσωτερική ἀναγέννηση καί πληρότητα τῶν ἀνθρώπων.

Κατά τόν γνωστό λόγο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ «λόγῳ παλαίει πᾶς λόγος, βίῳ δέ τίς;». Κάθε λόγος, κάθε ἰδέα ἔχουν καί τόν ἀντίλογό τους, ἀλλά κανείς δέν μπορεῖ νά παλαίση μέ ἕναν ἄνθρωπο πού ἔχει μιά πνευματική πίστη, κυρίως τήν «ἐνυπό¬στατον πίστιν» πού εἶναι ὁ Χριστός. Αὐτό τό γνωρίζουμε ἀπό τούς Ἀποστόλους καί τούς μάρτυρας πού μέ τήν ζωή τους καί τόν καθαρό καί εὐθύ λόγο, μετέτρεψαν τήν σιδηρόφρακτη ἐθνική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία σέ Χριστιανική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία. Αὐτό τό βλέπουμε καί στόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό, ὁ ὁποῖος ὑπονόμευσε θετικά καί ἀποτελεσματικά τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, μέ τήν ἰδιότητα τοῦ Ἰσαποστόλου καί τοῦ Νεομάρτυρος.

Αὐτό θά τό δοῦμε, ὅταν ἐξετάσουμε τήν μεγάλη προσφορά τῶν Νεο-μαρτύρων, στούς ὁποίους συγκαταλέγεται ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, γιά τήν διαφύλαξη τῆς Ἑλληνορθόδοξης παραδόσεως στό ὑπόδουλο Ἑλληνικό Ἔθνος, ἀλλά καί τήν προσφορά τους στήν ἀπελευθέρωσή του τό 1821.

1.Ἡ ἀξία τῶν Νεομαρτύρων

Πράγματι, ἡ διαφύλαξη τῆς Ἐθνικῆς συνείδησης στούς ὑπόδουλους Ρωμηούς καί ἡ ἄσβεστη φλόγα τῆς ἐλευθερίας ὀφειλόταν σέ πολλούς παράγοντες, ἤτοι στήν λειτουργία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, μέ τήν θεία Λειτουργία, τά λειτουργικά κείμενα, τά μυστήρια, τίς ἀκολουθίες καί τήν ὅλη δομή της, κυρίως μέ τήν δράση τῶν Οἰκουμενικῶν Πατριαρχῶν καί τῶν Συνόδων τους. Ἔπειτα, ὀφείλεται στήν κατά τόπους προσφορά τῶν Δημογεροντιῶν, τήν λειτουργία τῶν Σχολείων καί τῶν Σχολῶν, ὅπου ἦταν δυνατόν νά λειτουργήσουν, ἤ νά παραλειτουργήσουν, μέ τήν παιδεία πού προσέφεραν. Ἀκόμη, προσφερόταν ἀπό τούς λόγιους Ρωμηούς πού μετανάστευαν ἐκτός τοῦ ὑπόδουλου χώρου, οἱ ὁποῖοι μαζί μέ τούς ἐμπόρους, πού εἶχαν πάντοτε στραμένη τήν προσοχή τους στό ὑπόδουλο Γένος, προσέφεραν μέ τόν τρόπο τους γιά τήν διατήρηση τῆς ἄσβεστης μνήμης τοῦ Γένους τῶν Ρωμαίων.

Μεταξύ αὐτῶν σπουδαία προσφορά στήν παραμονή στήν ὀρθόδοξη πίστη, τήν ἀναζήτηση τῆς ἐλευθερίας καί τελικά τά ἐπαναστατικά κινήματα, μέ ἀποκορύφωμα τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, προέρχεται ἀπό τούς Νεο¬μάρ¬τυρες, μεταξύ τῶν ὁποίων σημαίνουσα θέση κατέχει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός.

Νεομάρτυρες λέγονται οἱ Χριστιανοί ἐκεῖνοι, ἤ ἀκόμη καί μερικοί ἐκχριστιανισθέντες Μουσουλμάνοι, ὅπως ὁ Νεομάρτυς Ἀχμέτ, πού ὁμολογοῦσαν τόν Χριστό ὡς ἀληθινό Θεό καί γι’ αὐτό οἱ Ὀθωμανοί τούς καταδίκαζαν σέ θάνατο. Ἐκεῖνο πού ἔχει σημασία μέ τούς Νεομάρτυρες, πού τούς ξεχωρίζει ἀπό τούς Ἐθνομάρτυρες, εἶναι ὅτι ἔδιναν τήν ὁμολογία ὅτι ὁ Χριστός εἶναι ἀληθινός Θεός καί ὄχι ὁ Ἀλάχ τῶν Μουσουλμάνων, ἔκαναν, δηλαδή, τήν σαφῆ διάκριση μεταξύ τοῦ Θεοῦ πού διακηρύσσει ἡ Ἐκκλησία καί τοῦ θεοῦ τῶν Μουσουλμάνων. Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν διακρίνονταν ἀπό ἕναν θρησκευτικό συγκρητισμό, τήν σχετικοκρατία ἤ τόν σχετικισμό, οὔτε διακρίνονταν ἀπό τήν ἀρχή τῆς θρησκευτικῆς περιεκτικότητας, ἀλλά διακατέχονταν ἀπό τήν ἀρχή τῆς ἀποκλειστικότητας, ὅτι δηλαδή ὁ Χριστός εἶναι ὁ μοναδικός Θεός.

Ἐπί πλέον, οἱ Νεομάρτυρες ὑπέμειναν μέ ἁγιοπνευματική ὑπομονή τό μαρτύριο, χωρίς νά ἀγανακτοῦν ἤ νά ὑβρίζουν, ἀλλά τό ἔκαναν μέ χαρά καί προσεύχονταν γιά τούς βασανιστές τους. Ἀκόμη δέ, ἀμέσως μετά τό μαρτύριο ἀκολουθοῦσαν θαυματουργικές ἐνέργειες, ἰάσεις ἀσθενειῶν, ἀπαλλαγή βασανιστικῶν προβλημάτων, καί πολλά ἄλλα, γι’ αὐτό καί ἀμέσως ἄρχισε ἡ τιμή τους μέ καθιέρωση ἑορτῶν, ἀνοικοδόμηση ἱερῶν Ναῶν ἤ παρεκκλησίων, τιμητική προσκύνηση τῶν ἱερῶν λειψάνων τους.

Αὐτές εἶναι οἱ βασικές διαφορές μεταξύ τῶν Νεομαρτύρων καί τῶν Ἐθνομαρτύρων. Ἔτσι, ἡ τιμή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ ἄρχισε ἀμέσως ἀπό τό μαρτύριό του, ὅπως φαίνεται στήν Πρωτεύουσα τῆς Ἠπείρου, τά Ἰωάννινα.

Ἔτσι, τό μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρων καί οἱ τιμητικές ἐκδηλώσεις ὑπῆρξαν ἑστίες τόσο ἐκκλησιαστικές, ὅσο καί ἐθνικές. Γύρω ἀπό τόν τάφο τῶν Νεομαρτύρων ἀναπτυσσόταν μιά ἐκκλησιαστική ζωή μέ ὅλα τά συνεπα-κόλουθα, ἤτοι διάκριση μεταξύ τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας καί θρη¬σκευτικῆς ἰδεολογίας, καί διατήρηση τῆς φλόγας τῆς ἐλευθερίας, πνευματικῆς καί ἐθνικῆς.

Δέν ὑπάρχει πόλη στήν ὁποία δέν ἀναπτύσσονταν τέτοιες πνευματικές ἑστίες πού συνετέλεσαν τελικά στήν ἔκρηξη τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Ὁ ἅγιος Γεώργιος στά Ἰωάννινα, ὁ ἅγιος Θεόδωρος στήν Μυτιλήνη, ὁ ἅγιος Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος στήν Ρόδο, οἱ ἅγιοι Δημήτριος καί Παῦλος στήν Τρίπολη καί πολλοί ἄλλοι, καί τελικά ὁ ἅγιος Κοσμᾶς σέ ὅλο τό ὑπόδουλο γένος ἦταν ἐκεῖνοι πού διαμόρφωσαν τό κλῖμα τῆς Ἐπαναστάσεως τῶν Ρωμηῶν. Δέν πρέπει κανείς νά ὑποτιμᾶ αὐτήν τήν πνευματική ὑποδομή τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγώνα.

2. Τό «Νέο μαρτυρολόγιο»

Σέ ἐπίρρωση τῶν ἀνωτέρω θέλω νά ἀναφερθῶ στό ὅτι ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, πού ἔζησε κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, μεταξύ τῶν ἄλλων βιβλίων, συνέγραψε καί τό βιβλίο μέ τίτλο: «Νέον Μαρτυρολόγιον», στό ὁποῖο συγκέντρωσε τόν βίο, καί κυρίως τό μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρων, πού μαρτύρησαν μέχρι τήν ἐποχή του.

Τό σπουδαιότατο αὐτό βιβλίο τελικά ἀποδείχθηκε ἕνα ἐπαναστατικό βιβλίο κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας. Συνήθως, δίνεται σημασία ἀπό πολλούς στόν «Θούριο τοῦ Ρήγα» ἤ στήν «Ἑλληνική Νομαρχία» καί ἀγνοεῖται ἡ μεγάλη προσφορά τοῦ ἀντιστασιακοῦ αὐτοῦ βιβλίου τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, τό ὁποῖο μάλιστα προῆλθε μέσα ἀπό τά σπλάγχνα τῆς Ρωμηοσύνης καί ὄχι ἔξω ἀπό αὐτήν.

Τό βιβλίο αὐτό εἶναι ἕνα σάλπισμα πνευματικῆς ἐλευθερίας, καί αὐτό γιατί καταγράφοντας ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τό μαρτύριο τῶν Νεομαρτύρων βρίσκει τήν εὐκαιρία, χωρίς νά φοβᾶται τούς κατακτητές, νά προτρέψη τούς Ρωμηούς νά ὑπομένουν τούς πειρασμούς, νά παραμένουν σταθεροί στήν Χριστιανική Ἐκκλησία, νά μετανοήσουν ὅσοι εἶχαν ἀρνηθῆ τόν Χριστό καί ἀλλαξοπίστησαν, καί τούς προτρέπει ἀκόμη νά μαρτυρήσουν γιά τόν Χριστό. Μεταξύ τῶν ἄλλων τούς ἀπευθύνει τίς ἑξῆς προτροπές, πού τίς θέτει στό στόμα τῶν Νεομαρτύρων:

«Λάβετε παράδειγμα ὑπομονῆς τῶν θλίψεων ὅπου δοκιμάζετε καί ἀπό ἡμᾶς τούς συναδελφούς σας… Καί ἐσεῖς ἄν ὑπομένετε μετά εὐχαριστίας, διά τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ, τούς δαρμούς, τάς φυλακάς, τάς ἁλύσεις, τάς ἀγγαρείας, τάς ζημίας, τά ἀνυπόφορα δοσίματα, καί ἄλλα βάσανα ὁπού σᾶς κάνουν οἱ κρατοῦντες, βέβαια ὡς Μάρτυρες τῇ προαιρέσει λογίζεσθε κοντά εἰς τόν Θεόν».

Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης δέν ἠρκεῖτο νά τονίζη τήν ὑπομονή, ἀλλά τούς προτρέπει νά μή ἀλλαξοπιστίσουν, καίτοι εὑρίσκονται ἐν μέσῳ λύκων. Λέγει: «Φυλαχθῆτε… νά μή σᾶς κλέψουν τόν θησαυρόν τῆς Ἁγίας σας πίστεως… Ἐνθυμηθῆτε πῶς ὁ δεσπότης μας Χριστός ὁπού σᾶς ἔβαλεν ὡσάν τά πρόβατα ἀνάμεσα εἰς τά ἀνήμερα θηρία, σᾶς ἔδωκε τοιαύτην παραγγελίαν, νά εἶσθε φρόνιμοι ὡς τό φίδι». Τούς προέτρεπε νά μή προτιμήσουν «τό σκότος ἀπό τό φῶς˙ τό ψεῦδος ἀπό τήν ἀλήθειαν˙ τό χαλκοῦν καί κάλπικον νόμισμα ἀπό τό καθαρόν καί δοκιμασμένον μάλαγμα». Καί φθάνει νά πῆ τόν φοβερό λόγο: «Μή σᾶς φοβίζουν, ἀδελφοί, τά ἄγρια πρόσωπα τῶν τυράννων, οὔτε τό πλῆθος αὐτῶν, οὔτε ἡ φωναῖς τους, οὔτε ἡ φοβέραις τους. Μή σᾶς φοβίσουν ἡ πληγαῖς, ἡ σπάθαις, ἡ ἀλυσίδαις, ἡ φυλακαῖς. Μή σᾶς φοβίσουν ἡ φούρκαις, τά τζεγγέλια, ἡ πυρκαϊαῖς».

Εἶναι ὄντως φοβερές αὐτές οἱ ἀντιστασιακές προτροπές στόν ρωμαίϊκο λαό ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, μέ ἀφορμή τήν διήγηση τοῦ μαρτυρίου τῶν Νεομαρτύρων.

Ὁ τύπος τοῦ ἐπαναστατημένου Ἕλληνα, ἦταν ὁ τύπος τῶν ὀρθοδόξων Ρωμηῶν, ὅπως διαμορφώθηκαν ἀπό τήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς θυσίας τῶν Νεομαρτύρων. Γι’ αὐτό ἡ ἐπικεφαλίδα πού ἔβαλαν οἱ ἐπαναστατημένοι Ἕλληνες στό πρῶτο ἀπελευθερωτικό Σύνταγμα τῆς Ἐπιδαύρου τοῦ 1822 καί διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας ἦταν: «Ἐν ὀνόματι τῆς Ἁγίας καί Ἀδιαιρέτου Τριάδος». Καί ἀμέσως μετά ὑπάρχει ἡ ἐξήγηση: «Τό ἑλληνικόν ἔθνος, τό ὑπό τήν φρικώδη Ὀθωμανικήν δυναστείαν, μή δυνάμενον νά φέρῃ τόν βαρύτατον καί ἀπαραδειγμάτιστον ζυγόν τῆς τυραννίας, καί ἀποσεῖσαν αὐτόν μεγάλαις θυσίαις, κηρύσσει σήμερον διά τῶν νομίμων Παραστατῶν του, εἰς Ἐθνικήν Συνέλευσιν, ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων, τήν πολιτικήν αὐτοῦ ὕπαρξιν καί ἀνεξαρτησίαν». Ἄς προσέξουμε ὅτι ἡ δήλωση αὐτή ἔγινε «ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων», δηλαδή τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, πού ἐπικαλοῦντο στήν ἀρχή, καί τούς ἀνθρώπους πού πιστεύουν σέ Αὐτόν.

Ὁπότε φαίνεται σαφῶς ὅτι τό προοίμιο τοῦ Συντάγματος στόν Τριαδικό Θεό, ὅπως ἔχει εὐφυῶς τονισθῆ, δέν παράγει «ἔννομες συνέπειες θρησκευτικοῦ χαρακτήρα», οὔτε ἔχει ἁπλῶς μιά «ἱστορική ἀξία», ἀλλά «ἀπόρρητα διακηρύσσει ὅτι τό ἑλληνικό κράτος δέν εἶναι ἕνα ἔξωθεν ὁρμώμενο, συμβατικό ὑβρίδιο τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, προϊόν τοῦ ἀπό 3.2.1830 Πρωτοκόλλου τοῦ Λονδίνου, ἀλλά εἶναι ἀπότοκο μιᾶς ριζοσπαστικῆς διαδικασίας μέ ἐπαναστατική βάση καί λαϊκή ἀφετηρία» (Θεόδωρος Παπαγεωργίου). Ἐνδεχομένως, ἀπάλειψη αὐτοῦ τοῦ προοιμίου τοῦ Συντάγματος θά φανερώση ἐν τοῖς πράγμασι ἀπάρνηση τῶν οὐσιαστικῶν προϋποθέσεων τῆς ἐλευθερίας τῆς πατρίδος μας.

Ἔτσι, αὐτή ἡ συνείδηση τῶν Ρωμηῶν διαμορφώθηκε ἀπό τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ὁ ὁποῖος ἄρχιζε τίς ὁμιλίες του ἀπό τό τί εἶναι ἡ Ἁγία Τριάδα, καί πῶς αὐτή ἡ διδασκαλία ἐπηρεάζει ὅλη τήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐξοχώτατε Πρόεδρε τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας,

Σεβασμιώτατοι Ἀρχιερεῖς,

Ἀγαπητοί ἀδελφοί,

Ἡ πίστη στόν Τριαδικό Θεό πού εἶχαν οἱ Νεομάρτυρες καί ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ἦταν ἐκείνη πού κράτησε καί τόν ἑλληνισμό. Ἀντίθετα, στήν Μεγάλη Ἑλλάδα, τήν Κάτω Ἰταλία, τήν Σικελία, ὅπου ἀνθοῦσε ὁ ἑλληνισμός, χάθηκε τελείως καί ἡ ἑλληνική παράδοση, ἄν καί διδάχθηκε ἡ ἑλληνική φιλοσοφία τῶν Προσωκρατικῶν φιλοσόφων καί τοῦ Πλάτωνος, καί κυριαρχοῦσε ἡ ἑλληνική γλώσσα, ὅταν χάθηκε ἡ ὀρθόδοξη πίστη.

Στόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό, Ἰσαπόστολο καί Ἱερομάρτυρα, ὅπως καί στούς ἄλλους Νεομάρτυρες ὀφείλουμε πολλά, κυρίως τήν διατήρηση τῆς Ὀρθοδόξου πίστεώς μας, τήν ἀγωνιστικότητα, καί τήν ἐλευθερία τῆς Πατρίδας μας. Ἄς ζητήσουμε τίς προσευχές τους γιά ὅλους μας, πού ζοῦμε σέ μιά χώρα στήν ὁποία δεχόμαστε πολλές θρησκευτικές καί ἀλλότριες πολιτιστικές ἐπιδράσεις, μέ τόν λεγόμενο μοντερνισμό, τόν μεταμοντερνισμό, τόν μεταχριστιανισμό, τήν μεταορθοδοξία, τόν σχετικισμό. Οἱ ἅγιοι νά πρεσβεύουν γιά νά ἀντισταθοῦμε σέ κάθε τί πού ἀλλοιώνει αὐτόν τόν ἀτίμητο θησαυρό τῆς ἑλληνορθοδόξου παραδόσεώς μας, δηλαδή καταστρέφει τό «μεδοῦλι» τοῦ Γένους μας.

*Τό Κήρυγμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου κ.Ἱεροθέου στήν Πανηγυρική Θεία Λειτουργία κατά τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ στό Θέρμο, ἐνώπιον τοῦ Προέδρου τῆς Δημοκρατίας (κείμενο)