Πνευματικοί πατέρες

Ware Καλλίστου, Επισκόπου Διοκλείας, Ο Ορθόδοξος Δρόμος, εκδ. Ίδρυμα Γουλανδρή- Χορν, Αθήνα 1984,σελ. 111-115

Στην Ορθόδοξη παράδοση η άμεση δράση του παρακλήτου μέσα στη Χριστιανική κοινότητα είν’ εντυπωσιακά φανερή σε δύο «πνευματοφόρες» μορφές· τούς γέροντες ή πνευματικούς πατέρες και τους δια Χριστόν σαλούς.

Ο γέροντας, γνωστός στα ελληνικά ως «γέρων» και στα ρωσικά ως «στάρετς» δεν είναι ανάγκη να είναι οπωσδήποτε ηλικιωμένος, αλλά να είναι σοφός ως προς την εμπειρία του για την θεία αλήθεια και ευλογημένος με την χάρη της «πνευματικής πατρότητας», με το χάρισμα να καθοδηγεί άλλους στην Οδό. Αυτό που προσφέρει στα πνευματικά του παιδιά δεν είναι κυρίως ηθικές οδηγίες ή ένας κανόνας ζωής, αλλά μία προσωπική σχέση. «Ένας στάρετς», λέει ο Dostoevsky, « είν ‘ αυτός που παίρνει τη ψυχή σου, τη θέλησή σου μέσα στη δική του ψυχή και θέληση». Οι μαθητές του π. Ζαχαρία συνήθιζαν να λένε γι’ αυτόν: «Ήταν σαν να κρατούσε τις καρδιές μας μέσα στα χέρια του».

Ο στάρετς είναι ο άνθρωπος της εσωτερικής ησυχίας που δίπλα του μπορούν χιλιάδες να βρουν σωτηρία. Το ’γιο Πνεύμα του έχει δώσει, σαν καρπό της προσευχής του και της άρνησης του εαυτού του, το δώρο της διόρασης ή διάκρισης που τον κάνει ικανό να διαβάζει τα μυστικά στις καρδιές των ανθρώπων· κι έτσι απαντάει, όχι μόνο στις ερωτήσεις που οι άλλοι του θέτουν, αλλά επίσης στις ερωτήσεις- συχνά πολύ πιο θεμελιώδεις- που ούτε καν είχαν σκεφτεί να ρωτήσουν. Σε συνδυασμό με το δώρο της διόρασης έχει και το δώρο της πνευματικής θεραπείας, τη δύναμη ν’ αποκαθιστά τις ψυχές των ανθρώπων και μερικές φορές και τα σώματά τους. Αυτή την πνευματική θεραπεία την παρέχει όχι μόνο με τα συμβουλευτικά του λόγια αλλά και με την σιωπή του και με την ίδια την παρουσία του. Όσο σημαντική μπορεί να είναι η συμβουλή του, πολύ πιο σημαντική είναι η μεσολαβητική του προσευχή. Ολοκληρώνει τα παιδιά του με το να προσεύχεται διαρκώς γι’ αυτά, με το να δέχεται τις χαρές και τις λύπες τους σαν να ήταν δικές του, με το να παίρνει στους ώμους του το φορτίο της ενοχής τους ή της ανησυχίας τους. Κανείς δεν μπορεί να είναι στάρετς, αν δεν προσεύχεται επίμονα για τους άλλους.

Αν ο στάρετς είναι ιερέας, συνήθως η αποστολή του της πνευματικής καθοδήγησης είναι στενά συνδεδεμένη με το μυστήριο της εξομολόγησης. Αλλά ένας στάρετς στην πλήρη έννοια, όπως περιγράφεται από τον Dostoevsky ή εξηγείται από τον π. Ζαχαρία, είναι κάτι περισσότερο από έναν ιερέα- εξομολόγο. Ένας στάρετς, στην πλήρη έννοια, δεν μπορεί να διοριστεί από κάποια ανώτερη εξουσία. Αυτό που συμβαίνει είναι απλώς ότι το ’γιο Πνεύμα, μιλώντας κατευθείαν στις καρδιές των Χριστιανών, αποκαλύπτει ότι αυτό ή εκείνο το πρόσωπο έχει ευλογηθεί από το Θεό με τη χάρη να καθοδηγεί και να θεραπεύει άλλους. Ο αληθινός στάρετς με αυτήν την έννοια είναι μια προφητική μορφή και όχι κάποιος επίσημος αξιωματούχος. Αν και συνηθέστατα είναι ιερομόναχος, μπορεί επίσης να είναι έγγαμος ιερέας κάποιας ενορίας, ή άλλοτε- αλλ ‘ αυτό είναι λιγότερο συχνό- μια μοναχή ή ένας λαϊκός, άνδρας ή γυναίκα, που ζει έξω στον κόσμο. Αν ο στάρετς δεν είναι ο ίδιος ιερέας, αφού ακούσει τα προβλήματα των ανθρώπων και δώσει συμβουλές, συχνά τους στέλνει σε κάποιον ιερέα για το μυστήριο της εξομολόγησης και την άφεση.

Η σχέση ανάμεσα στο παιδί και τον πνευματικό πατέρα ποικίλει πάρα πολύ. Μερικοί επισκέπτονται ένα στάρετς ίσως μία ή δύο φορές σ’ όλη τους τη ζωή, σε μία στιγμή ιδιαίτερα κρίσιμη, ενώ άλλοι είναι σε συχνή επαφή με τον στάρετς τους βλέποντάς τον κάθε μήνα ή ακόμη και κάθε μέρα. Κανόνες δεν μπορούν να μπουν από πριν· ο σύνδεσμος μεγαλώνει μόνος του κάτω από την άμεση καθοδήγηση του Πνεύματος.

Πάντοτε η σχέση είναι προσωπική. Ο στάρετς δεν δίνει αφηρημένους κανόνες μαθημένους από κάποιο βιβλίο- όπως στην «περιπτωσιολογία» της Αντιμεταρρύθμισης των Καθολικών-, αλλά βλέπει σε κάθε περίπτωση αυτόν τον συγκεκριμένο άνδρα ή γυναίκα που βρίσκεται μπροστά του· και, φωτισμένος από το Πνεύμα, προσπαθεί να μεταδώσει το μοναδικό θέλημα του Θεού, ειδικά γι’ αυτό το ένα πρόσωπο. Επειδή ο αληθινός στάρετς καταλαβαίνει και σέβεται τον ξεχωριστό χαρακτήρα του καθενός, δεν καταπιέζει την εσωτερική ελευθερία αλλά την ενδυναμώνει. Δεν σκοπεύει στο να αποσπάσει μια μηχανική υπακοή, αλλά οδηγεί τα παιδιά του ως το σημείο της πνευματικής ωριμότητας, όπου μπορούν να αποφασίσουν μόνα τους. Στον καθένα δείχνει το αληθινό του ή αληθινό της πρόσωπο, που πριν ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος κρυμμένο από αυτό το πρόσωπο· και ο λόγος του είναι δημιουργικός και ζωοποιός, ικανώνοντας τον άλλο να κατορθώσει έργα που πριν φαίνονταν αδύνατα. Αλλά όλ ‘ αυτά ο στάρετς μπορεί να τα πετύχει μόνο γιατί αγαπάει τον καθένα προσωπικά. Επιπλέον η σχέση είναι αμοιβαία· ο στάρετς δεν μπορεί να βοηθήσει τον άλλο αν εκείνος δεν επιθυμεί σοβαρά να αλλάξει τον τρόπο ζωής του και ν’ ανοίξει την καρδιά του με τρυφερή εμπιστοσύνη στον στάρετς. Αυτός που πηγαίνει να δει έναν στάρετς με πνεύμα κριτικής περιέργειας, είναι πιθανό να επιστρέψει με άδεια χέρια, χωρίς να έχει εντυπωσιαστεί.

Επειδή η σχέση είναι πάντα προσωπική, ένας ορισμένος στάρετς δεν μπορεί να βοηθήσει εξίσου τον καθένα. Μπορεί να βοηθήσει μόνον εκείνους που έχουν σταλεί ειδικά σ’ αυτόν από το Πνεύμα. Το ίδιο και ο μαθητής δεν θα έπρεπε να λέει, «ο δικός μου στάρετς είναι καλύτερος απ’ όλους τους άλλους». Θα έπρεπε να λέει μόνο: «Ο στάρετς μου είναι ο καλύτερος για μένα».

Στην καθοδήγηση των άλλων, ο πνευματικός πατέρας περιμένει το θέλημα και τη φωνή του Αγίου Πνεύματος. «Δίνω μόνο ό,τι ο Θεός μου λέει να δώσω», είπε ο αγ. Σεραφείμ. «Πιστεύω ότι ο πρώτος λόγος που μού έρχεται είναι εμπνευσμένος από το ’γιο Πνεύμα». Είναι φανερό ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να ενεργεί μ’ αυτόν τον τρόπο, παρά μόνο αν, με ασκητική προσπάθεια και προσευχή, έχει αποκτήσει μια εξαιρετικά έντονη επίγνωση της παρουσίας του Θεού. Για τον οποιοδήποτε που δεν έχει φτάσει σ’ αυτό το επίπεδο, μια τέτοια συμπεριφορά θα ήταν θρασεία- και ανεύθυνη.

Ο π. Ζαχαρίας μιλάει όπως ο αγ. Σεραφείμ: Μερικές φορές ένας άνθρωπος δεν ξέρει ούτε ο ίδιος τι θα πει. Ο ίδιος ο Κύριος μιλάει με τα χείλη του· έτσι πρέπει κανείς να προσεύχεται: «Ω Κύριε, ας ζήσεις μέσα μου, ας μιλήσεις μέσ ‘ από μένα, ας δράσεις μέσ ‘ από μένα». Όταν ο Κύριος μιλάει μέσ ‘ από τα χείλη ενός ανθρώπου, τότε όλα τα λόγια αυτού του ανθρώπου έχουν αποτέλεσμα και ό,τι λέει εκπληρώνεται. Ο ίδιος ο άνθρωπος που μιλάει εκπλήσσεται μ’ αυτό Μόνο δεν πρέπει κανείς να επαφίεται στη σοφία».

Η σχέση ανάμεσα στον πνευματικό πατέρα και το παιδί εκτείνεται πέρα από τον θάνατο, στην τελική κρίση. Ο π. Ζαχαρίας επιβεβαίωσε τους μαθητές του: «Μετά το θάνατο θα είμαι πολύ πιο ζωντανός, απ’ όσο τώρα, γι’ αυτό μην λυπηθείτε όταν πεθάνωΤην ημέρα της κρίσης οι γέροντες θα πουν: Ιδού εγώ και τα παιδιά μου» Ο αγ. Σεραφείμ ζήτησε να σκαλιστούν στον τάφο του αυτά τ’ αξιόλογα λόγια:

Όταν πεθάνω, ελάτε σε μένα στον τάφο μου, και όσο συχνότερα, τόσο καλύτερα. Ό,τι είναι μέσα στην ψυχή σας, ό,τι τυχόν σας συμβεί, ελάτε σε μένα, όπως όταν ήμουν ζωντανός, και γονατίζοντας στο έδαφος, ρίξτε όλη σας την πίκρα πάνω στον τάφο μου. Πέστε μου το κάθε τι και θα σας ακούσω· και όλ ‘ η πίκρα θα φύγει μακριά σας. Και όπως μου μιλούσατε όταν ήμουν ζωντανός, κάντε το και τώρα. Γιατί ζω και θα ζω παντοτεινά.

Οπωσδήποτε, όλοι οι Ορθόδοξοι δεν έχουν τον δικό τους πνευματικό πατέρα. Τι πρέπει να κάνουμε όμως αν ψάχνουμε για έναν οδηγό και δεν μπορούμε να βρούμε κάποιον; Βέβαια είναι δυνατό να μάθουμε από βιβλία· είτε έχουμε είτε δεν έχουμε ένα στάρετς, κοιτάζουμε τη Γραφή για συνεχή καθοδήγηση. Αλλά η δυσκολία με τα βιβλία είναι να γνωρίσουμε ακριβώς τι εφαρμόζεται σε μένα προσωπικά σ’ αυτό το συγκεκριμένο σημείο στο ταξίδι μου. Εκτός από τα βιβλία κι εκτός από την πνευματική πατρότητα, υπάρχει επίσης πνευματική αδελφότητα- η βοήθεια που μας δίνεται όχι από διδασκάλους εν Κυρίω, αλλ ‘ από τους συμμαθητές μας. Δεν πρέπει να αμελούμε τις ευκαιρίες που μας προσφέρονται σ’ αυτή τη μορφή. Εκείνοι που ακολουθούν σοβαρά την Οδό, θα πρέπει επιπλέον να κάνουν κάθε προσπάθεια για να βρουν ένα πατέρα εν Αγίω Πνευμάτι. Αν ψάχνουν ταπεινά, αναμφίβολα θα τους δοθεί η καθοδήγηση που ζητούν. Όχι βέβαια ότι θα βρουν συχνά ένα στάρετς όπως ο αγ. Σεραφείμ ή ο π. Ζαχαρίας. Θα πρέπει να προσέχουμε καθώς περιμένουμε κάτι πιο εντυπωσιακό εξωτερικά, παραβλέψουμε τη βοήθεια που πράγματι μας προσφέρει ο Θεός. Κάποιος που στα μάτια των άλλων είναι ασήμαντος ίσως αποδειχθεί ότι είναι εκείνος ο πνευματικός πατέρας που μπορεί να πει, σε μένα προσωπικά, τα φλογερά λόγια που πάνω απ’ όλα έχω ανάγκη ν’ ακούσω.