Η Ροτόντα των Ασωμάτων

Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης, Δρος Βυζαντινής Τέχνης

Η Ροτόντα κάποτε άστραφτε, δεσπόζοντας στο ρωμαϊκό ανακτορικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης! H Καμάρα, μισή σήμερα από ό,τι ήταν, λειτουργούσε ως πύλη ολόκληρου τεμένους, συνδέοντας με τα ανάκτορα. Ως χριστιανικός ναός τιμάται σήμερα στον άγιο Γεώργιο, αλλά στο Βυζάντιο θεωρήθηκε κάτω από ειδικές συνθήκες Ναός των «Ασωμάτων» (8 Νοεμβρίου).

Την τράνταξε ο τρομερός σεισμός 6,5 ρίχτερ του ‘78. Την ανέλαβε ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσόπουλος (Αρχιτεκτονική ΑΠΘ), οργάνωσε ανασκαφές στον γύρω χώρο, προσπάθεια που κόπηκε απότομα το 1981, αλλά τελικά δημοσίευσε την όλη μελέτη του (εκδ. Κυριακίδη, 2013).

Σωστά ελέχθη στη δημόσια παρουσίαση του αναστηλωμένου μνημείου (18/12/2015): «Είναι πιο σημαντική από τον Λευκό Πύργο» (βλ.google «Απόδοση της Ροτόντας στο κοινό»)! Ο Λευκός Πύργος είναι βενετσιάνικος. Αλλά η Ροτόντα έχει το γονίδιο της Roma Aeterna. Αειθαλής.

Ολο το ανακτορικό συγκρότημα και τη Ροτόντα, έκτισε ο αυτοκράτορας Γαλέριος (293-311), όταν έκανε τη Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα στην τετραρχία του. Ο μεγάλος κυκλικός ναός, αντίγραφο του Πανθέου της Ρώμης, του κορυφαίου Ιερού της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στο οποίο συνυπήρχε χθόνια και ουράνια λατρεία, ήταν αφιερωμένος στην αυτοκρατορική λατρεία του Γαλερίου, ο οποίος εθεωρείτο ευνοημένος από πολλούς θεούς.

Τη γαλεριανή λατρεία διαδέχθηκε η χριστιανική, αφού η Θεσσαλονίκη υπήρξε έδρα του Κωνσταντίνου για λίγο, υποψήφια πρωτεύουσά του, και στήθηκε ένα εξαιρετικό χριστιανικό πρόγραμμα σε εντοίχια ψηφιδωτά. Σήμερα σώζεται ένα τμήμα του τεράστιου προγράμματος, που λίγο υπολειπόταν τα 2000 τ.μ.!: Είκοσι Μάρτυρες, όλοι του τελευταίου και πιο μεγάλου -γαλεριανού- διωγμού (303/4-311) μαζί με τους 24 Πρεσβυτέρους (Αποκάλυψη, κεφ.4) τιμούν σαν να είναι στην Καινή Ιερουσαλήμ μία μορφή που ίπταται, συνοδευόμενη από τέσσερις αγγέλους. Αυτοί έδωσαν και την Αφιέρωση στους Ασωμάτους. Αλλά από κει και πέρα απλώνεται μυστήριο. Τι ακριβώς σημαίνει η εικονογραφία; Ποιος είναι ο ιπτάμενος άνδρας; Γιατί ξοδεύτηκαν τόσα πολλά χρήματα κι από ποιον αυτοκράτορα δόθηκαν, πότε και για ποιο σκοπό;

Ολα ξεχάστηκαν. Η τεράστια Ροτόντα έγινε δυσλειτουργική, κατέληξε απλό μετόχι της βασιλικής μονής Ακαπνίου Θεσσαλονίκης. Ο Ν.Μουτσόπουλος (10ο Διεθνές Συνέδριο Χριστιανικής Αρχαιολογίας (1980/84) υποστήριξε ότι αρχικά ήταν Μαρτύριο, ναός αφιερωμένος σε μάρτυρα, άποψη που μετά δεν αξιοποιήθηκε. Αλλά τώρα αποκτά νέο ενδιαφέρον: Σε ένα άλλο μαρτύριο, γραπτό αυτό στη λατινική, προς τιμήν του Θεσσαλονικέως μάρτυρα αγίου Αλεξάνδρου (+9 Νοεμβρίου!), αυλικού του Γαλερίου, αναφέρεται ότι, αφού ετμήθη την κεφαλήν (+π.299), αναλήφθηκε από τέσσερις αγγέλους. Το κείμενο είναι παλαιό, στηρίζεται στο αρχείο του τετράρχη με τα πεπραγμένα της δίκης! Η περιγραφή αντιστοιχεί ακριβώς στον πυρήνα του εικονογραφικού προγράμματος της Ροτόντας! Η ιπτάμενη μορφή φαίνεται να είναι ο άγιος Αλέξανδρος, δηλαδή τον ετίμησαν ως τοπικό μεγαλομάρτυρα. Στο μαρτύριο περιγράφεται ως πολύ θαρραλέος απέναντι σε έναν ηγεμόνα που έτρεμαν οι πάντες, τον πιο ακραίο διώκτη των Χριστιανών! Ο οποίος όμως είχε το θάρρος να μετανοήσει! Το πιο πιθανό είναι ότι ο ίδιος ο Κωνσταντίνος μετέτρεψε τον παγανιστικό ναό σε Μαρτύριο, όταν μετά το 317 παρέλαβε τη Θεσσαλονίκη κι από εδώ οργάνωσε (322-324) σταυροφορία για εξουδετέρωση του συναυτοκράτορα της Ανατολής Λικινίου Ή έκανε τάμα, αν νικήσει, να τον διακοσμήσει με ένα πρόγραμμα-μοντέλο.

Το μνημείο θα είχε μέλλον. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α’ διαμένοντας το 380 στη Θεσσαλονίκη, κατ’ αρχήν βαπτίσθηκε στις 25-26 Φεβρουαρίου, και στις 27 εξέδωσε νόμο με τον οποίο αναγνώριζε τον Χριστιανισμό μοναδική θρησκεία του ρωμαϊκού κράτους. Μπορούμε να φαντασθούμε που θα έγινε η πανήγυρη. Ενα ανακτορικό κτίριο, η Ροτόντα, κυκλικό, δηλαδή χθόνιο και ουράνιο, είναι ό,τι πρέπει για να φανεί η συνένωση της ενιαίας ποίμνης υπό έναν ηγέτη. Ο στόχος των Αποστόλων, ιδίως των Πέτρου και Παύλου να «αλώσουν» τον Οίκο του αυτοκράτορα, την αυτοκρατορική λατρεία, και μέσω αυτού όλο το ρωμαϊκό κράτος, ολοκληρωνόταν. Ξεκίνησαν όμως να δουλεύουν στη βάση, με οδηγό τη φιλανθρωπία, την υπομονή… Η 27η Φεβρουαρίου: Ηταν η γενέθλια ημέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου!

Οι Οθωμανοί κατενόησαν την ιδιαιτερότητα του μνημείου και το έδωσαν σε τάγμα δερβίσηδων, για να τελούν τους χορούς στον κυκλικό χώρο που συμβολίζει τον χορό των άστρων. Ετσι η Ροτόντα ως τέχνη και ιστορία είναι συνδεδεμένη με τη μοίρα του ανθρώπου, της Μεσογείου. Εχει μνήμες της Ρώμης, διωγμούς, αλλά και αποκατάσταση, που δείχνει το θριαμβικό πρόγραμμά της: Πως η Καινή Ιερουσαλήμ αποκαλύπτεται επί γης (Βλ. Αποκάλυψη, κεφ.19-21). Η ισλαμική μυστικιστική επικάλυψη συνεχίζει αυτή την ουράνια θεώρηση.

Η θρησκευτική και πολιτιστική αξιοποίηση του μνημείου έχει μέλλον. Μπορεί να φιλοξενεί μερικές μόνον ακολουθίες ή λειτουργίες. Για άλλες κοσμικές εκδηλώσεις μάλλον θα πρέπει να ερωτούνται οι 20+1 Μάρτυρες της Ανατολής που κοιτάζουν από πάνω. Αμίλητοι, ευπρεπείς, ενδεδυμένοι Ρωμαίοι αυλικοί, με τα ονόματα και τα επαγγέλματά τους (π.χ. γιατροί, στρατιώτες, κληρικοί, ένας μουσικός/χοραύλης!) μιλούν διαχρονικώς. Εδωσαν τη ζωή τους για το πιστεύω τους. Η νέα χρήση του μνημείου ευνοεί θέματα-θεάματα που ευαισθητοποιούν, ανθρώπινες αξίες. Συνεχώς δημιουργούνται μάρτυρες: αναλγησίας, ρατσισμού, ηγεμονισμού…

Εφημερίδα «Κιβωτός της Ορθοδοξίας»