Φελουτζή Μαρία-Μαρίνα, φοιτήτρια της θεολογικής σχολής του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Ο Ιερός Ναός της Ευαγγελιστρίας της Τήνου ή Παναγία της Τήνου, είναι ορθόδοξος ναός της Τήνου πού λειτουργεί επίσης ως φιλανθρωπικό και κοινωφελές ίδρυμα το οποίο διοικείται από επιτροπή με πρόεδρο τον εκάστοτε Μητροπολίτη Σύρου Τήνου, Άνδρου, Κέας και Μήλου. Η εκκλησία αποτελεί προορισμό αρκετών Χριστιανών προσκυνητών. Ο ναός της Παναγίας της Τήνου κτίστηκε σε σημείο όπου βρέθηκε εικόνα της Παναγίας,, κατά τη θρησκευτική παράδοση μετά από σχετικά οράματα της μοναχής Αγίας Πελαγίας. Η εικόνα ανακαλύφθηκε μετά από ανασκαφές στις 30 Ιανουαρίου 1823 και ενώ προηγήθηκαν ανασκαφές το 1822 που αποκάλυψαν τον αρχαίο ναό του Διονύσου και ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Η είδηση της εύρεσης της εικόνας, κατά την περίοδο της ελληνικής επανάστασης του 1821 θεωρήθηκε καλός οιωνός και το νησί επισκέφτηκαν για αυτό το λόγο οι Κολοκοτρώνης, Μιαούλης, Νικηταράς και Μακρυγιάννης , για να προσκυνήσουν. Μετά την εύρεση της εικόνας ακολούθησε η οικοδόμηση της εκκλησίας. Απαιτήθηκαν μεγάλες ποσότητες μαρμάρων, οι οποίες κατά κύριο λόγο μεταφέρθηκαν από τον αρχαιολογικό χώρο της γειτονικής Δήλου. Απαιτούνταν επίσης και μεγάλος αριθμός εργατών επεξεργασίας και τοποθέτησης μαρμάρων, αλλά κυρίως πολλά χρήματα η έλλειψη των οποίων έφερνε πολλές φορές σε αμηχανία τους επιστάτες του έργου που δυσκολεύονταν να πληρώσουν στο τέλος της εβδομάδας, εργαζόμενους και υλικά. Η ολοκλήρωση του έργου οφείλεται στη σημαντική συνδρομή, σε εργασία και χρήμα, τόσο του τηνιακού λαού, όσο και χριστιανών από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Μέχρι τα μέσα του 1832 είχε ανεγερθεί η ανατολική πτέρυγα του συγκροτήματος, το τμήμα ανατολικά του καμπαναριού και το τμήμα ανατολικά της κεντρικής εισόδου. Το σύνολο των εργασιών ανέγερσης ολοκληρώθηκε το 1880.
Κάθε χρόνο, στις 30 Ιανουαρίου γιορτάζεται η εύρεση της θαυματουργής εικόνας του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Το απόγευμα της παραμονής η Αγία Εικόνα μεταφέρεται με πομπή στον κάτω Ναό της Ευρέσεως και τοποθετείται κοντά στο σημείο όπου επί χρόνια βρισκόταν θαμμένη. Στην συνέχεια τελείται μεγάλος εσπερινός με ειδική ακολουθία. Το βράδυ γίνεται επίσης ακολουθία που παρακολουθεί πλήθος πιστών. Την επόμενη ημέρα τελείται αρχιερατική Θεία Λειτουργία και στη συνέχεια επιμνημόσυνη δέηση και κατάθεση στεφάνου στην προτομή του Αρχιεπισκόπου Γαβριήλ. Στις 2μμ περίπου γίνεται λιτανεία της Αγίας Εικόνας στα σοκάκια της Τήνου. Στην εξέδρα της προκυμαίας γίνεται δέηση και η πομπή γυρίζει στον Ναό από την Ανατολική πλευρά της πόλης. Πριν τον εσπερινό γίνεται κατάθεση στεφάνου από την Διοικούσα επιτροπή στους Τάφους των κτητόρων και μέσα στον Ιερό Ναό εκφωνείται από τον Μητροπολίτη της Δ.Ε. ή τον αναπληρωτή του ο ετήσιος απολογισμός της προηγούμενης χρονιάς. Το βράδυ της ίδιας ημέρας οι μαθητές του νησιού με επικεφαλής τον Μητροπολίτη με τους Ιερείς, τον Δήμαρχο με το Δημοτικό Συμβούλιο και πολύ κόσμο, πραγματοποιούν το έθιμο της λαμπαδηφορίας (φαναράκια) ψάλλοντας τοπικά τραγούδια. Μέχρι το 1922, Έλληνες από τη Σμύρνης και ολόκληρη τη Μικρά Ασία ταξίδευαν στην Τήνο με ατμόπλοια και ιστιοφόρα καθώς το Προσκύνημα αποτελούσε σημείο αναφοράς για όλους τους Ελληνες, ιδιαίτερα για τους υπόδουλους, αλλα και λόγω της σύνδεση των Σμυρνιών με την Παναγία της Τήνου με την ανάθεση της ανέγερσης του ναού στον γνωστό αρχιτέκτονα της Σμύρνης, Ευστράτιο Καλονάρη, και τη φιλοτέχνηση των δεσποτικών εικόνων του τέμπλου από τον Σμυρναίο ζωγράφο Χατζή Λαμπρινό[1] Και αργότερα στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, συνεχίστηκε η προσέλευση χιλιάδων επισκεπτών από την Ελλάδα και τη Κύπρο, για παρηγοριά και ελπίδα.Αρκετές χιλιάδες κόσμος εξακολουθούν να έρχονται και στις μέρες μας παράν τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που συνήθως επικρατούν την εποχή αυτή. Την παραμονή της εορτής ψάλλεται πανηγυρικός εσπερινός και την νύχτα γίνεται τη νύχτα και παράκληση. Ο Ναός μένει ανοικτός όλη τη νύχτα. Την ημέρα του Ευαγγελισμού τελείται Αρχιερατική Λειτουργία και κατόπιν λιτάνευση της Εικόνας και δέηση στο Ηρώο, μπροστά στο λιμάνι.
Στις 23 Ιουλίου 1822, σύμφωνα με την παράδοση, η Οσία Πελαγία, είδε μέσα στο κελί της την Παναγία. Κάθε χρόνο, την ίδια μέρα η Εικόνα μεταφέρεται από το Ναό της Μεγαλόχαρης στη Χώρα της Τήνου, στο μοναστήρι της «Κυρίας των Αγγέλων» στο Κεχροβούνι, όπου παραμένει ολόκληρη την μέρα. Στον Ναό της Αγίας Πελαγίας γίνεται πανηγυρική Λειτουργία και Παράκληση. Γύρω στις 6.00 το απόγεμα, ο κλήρος και εκατοντάδες πιστοί που έχουν παρακολουθήσει τη λειτουργία συνοδεύουν την Αγία Εικόνα στην πόλη με τα πόδια. Από όπου περνά η Εικόνα της Παναγίας, οι καμπάνες από όλες τις εκκλησίες και τα εξωκλήσια χτυπούν χαρμόσυνα εν είδει χαιρετισμού στη Χάρη της.Όταν η Ιερή Πομπή φτάσει στην πόλη, γίνεται δέηση στην εξέδρα της παραλίας, καίγονται πυροτεχνήματα και αργά το βράδυ η Αγία Εικόνα επιστρέφει πάλι στην αρχική θέση της, στο Ναό.
Στο προαύλιο του Ιερού Ναού, ήδη από τις αρχές Αυγούστου γίνονται παρακλήσεις, η μία μετά την άλλη. Την παραμονή της γιορτής το νησί στολίζεται εορταστικά και πλήθος πιστών σύρρεουν. Χιλιάδες προσκυνητές με σεβασμό και ελπίδα, θα φέρουν ένα τάμα, θα σταθούν στην ουρά για να προσκυνήσουν τη Θαυματουργή εικόνα, αναζητώντας παρηγοριά, δύναμη και στήριξη από τη Παναγία.
Την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου, καταφθάνουν στη Τήνο οι εκπρόσωποι της Κυβέρνησης και τα στρατιωτικά αγήματα που θα αποδώσουν τιμές. Το βράδυ τελείται Μεγάλος Αρχιερατικός Εσπερινός και στη συνέχεια Παράκληση και Θεία Λειτουργία.
Ανήμερα γίνεται Αρχιερατική Λειτουργία στον Ναό της Μεγαλόχαρης. Κατά την διάρκεια της Λειτουργίας ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης, ο αρχηγός του Ναυτικού και οι άλλοι επίσημοι επιβαίνουν σε τορπιλάκατο του Πολεμικού Ναυτικού και ρίχνουν στεφάνια, έξω από το λιμάνι, στο σημείο που τορπιλίστηκε το ” Ελλη” στις 15 Αυγούστου 1940. Μετά το τέλος της λειτουργίας ακολουθεί μεγαλοπρεπής λιτάνευση. Το ιερό κουβούκλιο που φέρει την Εικόνα υποβαστάζεται από άνδρες του Πολεμικού Ναυτικού, ενώ τιμητικά αγήματα από όλα τα όπλα και σώματα ασφαλείας, Αρχιερείς και επίσημοι ακολουθούν με σεβασμό.Η μπάντα του Δήμου παιανίζει πένθιμα εμβατήρια. Δεξιά και αριστερά του κεντρικού δρόμου της Πόλης της Τήνου στέκουν με ευλάβεια και συγκίνηση, οι κάτοικοι και πλήθος από επισκέπτες Ελληνες και ξένοι. Αν και η εκκλησία είναι αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό και όχι στη Κοίμηση της Θεοτόκου, η προσοχή των Πανελλήνων είναι στραμμένη στη Τήνο, λόγω του τορπιλισμού του “Ελλη” που σήμανε την έναρξη του Πολέμου για την Ελλάδα.
Ο ναός της Παναγίας της Τήνου είναι επιβλητικό οικοδόμημα από λευκό μάρμαρο, που αποτελεί το πρώτο αξιόλογο αρχιτεκτονικό μνημείο του απελευθερωμένου ελληνικού έθνους. Βρίσκεται σε περίοπτη θέση στη Χώρα της Τήνου. Η επιλογή του ρυθμού της εκκλησίας είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Επικεφαλής της οικοδόμησης ήταν ένας σπουδαίος επιστήμονας της εποχής, ο Ευστράτιος Εμμανουήλ Καλονάρης, Τήνιος εγκατεστημένος στη Σμύρνη, από όπου και ονομάσθηκε «Σμυρναίος». Αυτός σχεδίασε τον ναό, μαζί με τα αρχικά του προσκτίσματα, το (πρώτο) καμπαναριό, τα αρχιτεκτονικά διακοσμήματα και διηύθυνε τις εργασίες.Ακολουθώντας τα αρχιτεκτονικά πρότυπα του νησιού και εντάσσοντας σε αυτά καινοτομίες από τη δυτική και τη μικρασιατική παράδοση, δημιούργησε ένα μοναδικό οικοδόμημα, ειδικά σχεδιασμένο να δέχεται προσκυνητές.
Στα αριστερά της εισόδου από την κεντρική πύλη βρίσκεται το εικονοστάσι, στο οποίο φυλάσσεται η εικόνα της Παναγίας, η οποία είναι γεμάτη από αφιερώματα (τάματα) των πιστών, όπως και παντού στο εσωτερικό.
Τα τρία κλίτη διαχωρίζονται από δύο πεντάτοξες κιονοστοιχίες με τέσσερις ολόσωμες μαρμάρινες κολώνες η κάθε μία, που ξεκινούν από την πρόσοψη μέχρι το τέμπλο του ναού. Οι τρεις πόρτες της πρόσοψης, μία σε κάθε κλίτος, παρέχουν πρόσβαση στους προσκυνητές. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο, στο κατώτερο μέρος του ξύλινο επίχρυσο και στο ανώτερο γύψινο με ξύλινα διαζώματα. Ακολουθεί το σχέδιο των υψηλών μεταβυζαντινών σχεδιαστών. Κατασκευάστηκε το 1825 από τον Φραγκίσκο Καναχίλη. Το Ιερό Βήμα βρίσκεται τρεις μαρμάρινες βαθμίδες ψηλότερα από τον κυρίως ναό, στο οποίο υπάρχουν τρεις κόγχες. Η κεντρική βρίσκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα, η ανατολική διαμορφώθηκε σε Αγία Τράπεζα προς τιμή της Ανάληψης του Κυρίου και η δυτική προς τιμή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Ο Σμυρναίος ζωγράφος Χατζη-Λαμπρινός ιστόρησε τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου (1824-1825). Ο ζωγράφος Ιωάννης Σιώτος υπογράφει την εικόνα της Μεταμορφώσεως και εικονίδια εορτών (1826), ο Φραγκίσκος Δεσίπρης από τον Τριπόταμο της Τήνου την Κοίμηση της Θεοτόκου στο αριστερό κλίτος (1840) και ο Ν. Γ.Αλβέρτης τους Αρχαγγέλους στις πλάγιες πύλες του ιερού (1858).
Ο ναός παραμένει μέχρι σήμερα χωρίς ουσιαστικές αλλαγές, εκτός από την κύρια όψη και το καμπαναριό. Σε επαφή με τα Δυτικά του Ναού, πριν τον 19ο αιώνα, βρίσκεται ο ναός του Τιμίου Προδρόμου. Το αρχικό καμπαναριό του ναού είχε ύψος 34 μ. και τέσσερα φανάρια. Οι δυνατοί βοριάδες που επικρατούν στο νησί όμως, υποχρέωσαν στην ανακατασκευή του για λόγους ασφαλείας. Το σημερινό είναι ύψους 29 μ. και έχει διατηρήσει την αρχική λίθινη βάση του, η οποία έχει περίπου το ίδιο ύψος με τον ναό και υψώνεται σε τρία μαρμάρινα διαμερίσματα (φανάρια) για να κορυφωθεί με τον σταυρό. Κατασκευαστής του ήταν ο Ιωάννης Φιλιππότης από τον Πύργο της Τήνου, ενώ την μελέτη και την επίβλεψη την είχε ο Ακαδημαϊκός Αναστάσιος Ορλάνδος.
Βρίσκεται ακριβώς κάτω από τον Ναό της Ευαγγελίστριας. Πρόκειται για τον Χώρο που βρέθηκε η εικόνα και πάνω στον οποίο κτίστηκε ο Ναός της Ευαγγελίστριας. Τρεις θολοσκέπαστες στοές παράλληλα συνεχόμενες αποτελούν τον κάτω Ναό. Οι στοές επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα (καμάρες) στους ενδιάμεσους τοίχους. Η πρώτη στοά είναι ο χώρος στον οποίο βρίσκεται το αγίασμα και είναι ο ακριβής χώρος στον οποίο βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας.Η μεσαία στοά χρησιμοποιείται κυρίως για τις βαπτίσεις. Στο μέσο της βρίσκονται τα ερείπια του πρωτοχριστιανικού Ναού του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά τα ανασκαφές της Αγίας Εικόνας.Στην τρίτη στοά βρίσκεται το βαπτιστήριο των αλλοθρήσκων.
Τέλος είναι αξιοσημείωτο να σημειώσουμε ότι την Παναγία της Τήνου την έχουν προσκυνήσει στην πάροδο της ιστορίας μεγάλοι αγωνιστές του ελληνικού έθνους όπως ο Νικηταράς,ο Μιαούλης και ο Κολοκοτρώνης.