Ύψωση Τιμίου Σταυρού, η Ελληνορθόδοξη παράδοση

Του Μ. Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίιτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Ο Σεπτέμβριος, μήνας κατά τον οποίο ολοκληρώνονται οι σοδειές και αρχίζει η προετοιμασία για το φθινόπωρο και τον ερχόμενο χειμώνα, χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα για την τιμή στον Τίμιο Σταυρό, που επικεντρώνεται γύρω από την εορτή της Υψώσεών Του, στα μέσα του μήνα. Ενός μήνα που συχνά γι’ αυτό ονομάζεται από τον λαό μας «Σταυριώτης», ακριβώς εξαιτίας αυτής της μεγάλης εορτής της Εκκλησίας μας.

Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εορτάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου, με απόλυτη και αυστηρή νηστεία, ως ημέρα «ισοστάσια» της Μεγάλης Παρασκευής, της οποίας το ευαγγέλιο διαβάζεται κατά την πανηγυρική λειτουργία. Αποτελεί αγροτικό ορόσημο για τις παραδοσιακές κοινωνίες, καθώς την ημέρα αυτή αρχίζουν και τελειώνουν οι παραδοσιακές συμβάσεις έργου υπηρετών και βοσκών, ενώ θεωρείται και ορόσημο για την παύση θερινών συνηθειών, όπως ο μεσημβρινός ύπνος. Στην Αίγινα τελούν το παραστατικό δρώμενο του Λειδινού, κατασκευάζοντας μια κούκλα την οποία θρηνούν ως νεκρό γυναίκες.

Ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Γ. Α. Μέγας, στο κλασικό πλέον βιβλίο του για τις ελληνικές εορτές και τα έθιμα της ελληνικής λαϊκής λατρείας, θεωρεί ότι έτσι, ουσιαστικά, θρηνείται και κηδεύεται η βλάστηση, ενώ η φαλλική μορφή της κούκλας συνδέεται με την πίστη της αναγέννησης της φύσης κατά την άνοιξη, σύμφωνα με το γνωστό σχήμα θάνατος-ανάσταση που συνέχει τα περισσότερα από τα λαϊκά δρώμενα. Από την ημέρα αυτή οι ναυτικοί σταματούσαν τα μακρινά ταξίδια και οι γεωργοί άρχιζαν τις διαδικασίες της σποράς. Έστελναν στον ναό μείγμα από όλους τους σπόρους των φυτών που καλλιεργούσαν, για να ευλογηθεί και να τοποθετηθεί κατόπιν στο σπόρο κάθε καλλιεργητή, τον οποίο αγιάζει και ευλογεί, με σκοπό την επιτυχία της σοδειάς. Μάλιστα, κάποτε ο σπόρος αυτός προερχόταν από τον σταυρό που κατασκεύαζαν στον θερισμό, από τα τελευταία στάχυα που θέριζαν, και τον οποίο φυλούσαν στο εικονοστάσι του σπιτιού τους.

Σε πολλές περιοχές, από την παραμονή, επέτρεπαν την είσοδο των παιδιών σε κήπους και αμπέλια, αλλά και των ζώων που βοσκούσαν στους θερισμένους αγρούς, ενώ το βράδυ άναβαν εθιμικές πυρές, τις οποίες τελετουργικά υπερπηδούσαν. Τα λουλούδια που στολίζουν τον δίσκο με τον οποίο περιφέρεται ο σταυρός χρησιμοποιούνται ως «σταυρολούλουδα» και, μαζί με τον αγιασμό της εορτής, χρησιμοποιούνται και για το πιάσιμο του νέου προζυμιού της χρονιάς. Το προζύμι αυτό, που πιάνεται από τον ιερέα στον ναό, δεν το δάνειζαν επί σαράντα μέρες, ενώ από το πρώτο ψωμί έφτιαχναν πρόσφορο για την εκκλησία. Στη Σκύρο, μάλιστα, παρασκεύαζαν πανηγυρικά κόλλυβα «για την υγεία των παιδιών τους». Διαδομένη, επίσης, είναι η τήρηση εθιμικής αργίας από τους αγρότες την ημέρα της εορτής.

Κι έτσι ο Τίμιος Σταυρός, που σκέπει όλους τους Χριστιανούς, αποτελεί βοήθεια και υποστήριξη και για τις οικιακές και επαγγελματικές ασχολίες του λαού μας. Αποτελεί σκέπη και κραταίωμα για τους μαθητές, που αρχίζουν μια νέα χρονιά του σχολικού βίου τους τον μήνα αυτό, και φυλακτήριο για κάθε πτυχή της ζωής του λαού μας, δεδομένου ότι για το Γένος μας η θρησκεία αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό κομμάτι της συλλογικής μας ιδιοπροσωπίας, της πολιτισμικής, εθνικής και πνευματικής μας ταυτότητας. Αυτή η σχέση, η πραγματικά ελληνορθόδοξη, είναι που ουσιαστικά συνέχει το Γένος και συνιστά τον βαθύτερο πυρήνα της συλλογικής μας ζωής. Την υπόσταση και τη ζωή μας, που πρέπει ως κόρην οφθαλμού να διασώσουμε, στους άχαρους καιρούς μας.

«Κιβωτό της Ορθοδοξίας»