Τρεις φωνές από τη μεσαιωνική Πιερία

Toυ Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινής Τέχνης

Ο νομός Πιερίας, ίσως ο πιο ευνοημένος από τη Φύση και την Iστορία της Ελλάδος. Και τι δεν έχει! Βουνά: το μεγαλύτερο στην Ελλάδα, τον τρομακτικό Ολυμπο και τα γραφικά Πιέρια, αποτελούντα στην ουσία ενιαίο, ολύμπιο, συγκρότημα. Ποτάμια, τα μεγαλύτερα στην Ελλάδα: Τα νότια σύνορα καλύπτει ο Πηνειός, τα βόρεια ο Αλιάκμων, ενώ ενδιάμεσα δεκάδες μικρότερα και χείμαρροι καταλήγουν στη θάλασσα. Πεδιάδες, μικρές και εύφορες. Η αλπική ζώνη με τα δάση και την πανίδα της σε μικρή απόσταση από τις μεσογειακές ακτές, συνεχείς παραλίες, δεκάδες χιλιόμετρα! Από την επιφάνεια της θάλασσας έως την κορυφή του Ολύμπου -τρία χιλιόμετρα ύψος- αμέτρητοι τουρίστες, αναρριχητές, αλλά και προσκυνητές, στη μονή οσίου Διονυσίου.

Στην Πιερία, όνομα που δόθηκε από τους Πίερες, φύλο που εκδίωξαν οι Μακεδόνες, βρίσκεται ο πυρήνας του αρχαίου μακεδονικού κράτους: Δίον, η πόλη του Δία, που βλέπεται ποιητικά θρονιασμένος στην κορυφή του Ολύμπου, ήταν το θρησκευτικό κέντρο με τον αρχέτυπο ναό του Ολυμπίου Διός. Αιγές, νότια του Αλιάκμονα, η πρώτη πολιτική πρωτεύουσα, έδρα του Κοινού των Μακεδόνων. Πύδνα: εδώ καταλύθηκε το Μακεδονικό κράτος με τη μάχη που έγινε 21 Ιουνίου 168 π.Χ. Ο μακεδονικός ήλιος έδυσε στο θερινό ηλιοστάσιο! Το πρώτο βήμα των Ρωμαίων να πατήσουν πόδι στη Βαλκανική, την Ανατολή!

Στο ρωμαϊκό Βυζάντιο, η Πιερία είναι τόπος που διερχόταν η κεντρική οδός που συνέδεε τη Νότια με Βόρεια Βαλκανική. Αργότερα όμως οι κάτοικοι περιορίστηκαν στα βουνά, αλλά μικρά κάστρα υπήρχαν παντού. Οι κάτοικοι του Δίου ανέβηκαν πιο ψηλά, έχοντας νέα επισκοπή την περίφημη Κουντουριώτισσα.

Τα πολλά τεκμήρια που ήλθαν με ανασκαφές στο φως, στόμα έχουν αλλά όχι μιλιά. Υπάρχουν όμως μερικές βυζαντινές επιγραφές με κάποιο ειδικό νόημα, παρόλο που από όλο το Βυζάντιο εδώ σώθηκε μία δεκάδα μόνο! Επιλέγονται τρεις περιπτώσεις σε οχυρωμένα θρησκευτικά κέντρα. Πυργετός -γεωγραφικά ανήκει στην Πιερία-, το λέει το όνομά του, είναι φύσει οχυρά θέση. Πλαταμών (πλατανών, μία άποψη) στη θέση της αρχαίας Ηράκλειας, πόλη με προστάτη τον Ηρακλή, δαμαστή ήρωα των βραχωδών τοπίων, σώζεται μοναδικό βυζαντινό κάστρο. Λουλουδιές (Κορινός), μία γραφική θέση σε ομαλή πλαγιά, όπου ανακαλύφθηκε η μεγάλη έκπληξη, μία υστερορωμαϊκή τετραπυργία (τετράγωνο οχυρό) που περικλείει εκκλησία. Αναδεικνύοται τρία οχυρά, δείγμα ανασφάλειας της περιοχής στο τέλος της Αρχαιότητας και εξής.

Τα δύο πρώτα οχυρά διατήρησαν τη συνέχεια της εγκατάστασης για αιώνες. Στο τρίτο, η τετραπυργία (5ος-7ος αι.), ένα πραγματικό ιστορικό αίνιγμα για τους επιστήμονες, είναι δίπλα στη γραμμή του τρένου, που μάλλον διαδέχθηκε αρχαίον δρόμο. Υποστηρίζεται ότι είναι επισκοπικό κέντρο με μικρή βασιλική και βιοτεχνικές εγκαταστάσεις. Κι όμως είχε θαμώνες βιβλιοθήκης! Σε επιγραφή τάφου αναφέρονται ο Ευφρόσυνος ή Eufrosynus, για τον οποίο κάποιος Ιωάννης έγραψε ένα πολύ συγκινητικό επίγραμμα. Oλοι συγκροτούσαν ομάδα πνευματικών ανθρώπων (Αδελφότητα;), διαθέτοντας οικονομική ικμάδα, ικανή να συντηρεί πνευματικά ενδιαφέροντα σε ένα κλίμα αδελφοσύνης, με επικεφαλής (;) κάποια μορφή που εμπνέει αγάπη και σεβασμό. Λέγει η επιγραφή στα λατινικά: «Eufrosynus simplex verusque, fidelis amicus, scripturae lector sanctae, reverantia pollens, hic requiem nanctus cunctorum laude nitescit haecque tibi sincera Johannes munera solvit» (Ο Ευφρόσυνος, ο απλός και αληθινός, φίλος πιστός, αναγνώστης της ιεράς γραφής, οπλισμένος με σεβασμιότητα [αξιώματος;], αυτό το μνημόσυνο δεχόμενος, με τον έπαινο όλων λαμπρύνεται. Αυτά σε σένα ο Ιωάννης απολύει ως ειλικρινή διακονήματα). Ο ίδιος ο Ιωάννης μάλλον αφιέρωσε και στα ελληνικά ακόμη πιο λακωνικά και αισθηματικά: «Ενθάδε σήμα λέλαχεν Ευφρόσυνος ο αοίδιμος αναγνώσ(της) σταθμός στοργής της εν φίλοις ακράδαντος». Τι υπέροχο πνευματικό κλίμα!

Στον Πυργετό Ν. Λάρισας. Μία πακτωμένη σε μαρμάρινη πλάκα σαρκοφάγου στον ναό του Αγίου Γεωργίου αναφέρει σε ομηρική γλώσσα (!) του τέλους του 9ου αιώνα πως κάποιος ανώνυμος δωρητής (επίσκοπος, άρχοντας;), καλλιέργησε τη δίδυμη κορυφή των αρετών, την Πίστη και τη Φιλοξενία. Με αυτές μετέβη στον άλλο κόσμο, αφήνοντας τον «πόθο» στους «ξένους» και τους «πένητες». Ο Aγιος Γεώργιος όντας σχήματος τρικόγχου ναού, η παλαιά φάση, όπου προσκολλάται ένας νεώτερος δρομικός ναός, είναι πιθανότατα λατρευτικό κέντρο, προσκύνημα. Βρισκόταν μάλλον κάπου κοντά ίδρυμα, ξενώνας για τους περαστικούς ιδίως πτωχούς. Aλλη ατμόσφαιρα εδώ, εξαίρεται ένας ανώτερος, ευεργέτης, όχι ο φίλος, πρώτος μεταξύ ίσων… Πενία, ανώτερη κατάσταση!

Στον Πλαταμώνα πάλι, κοντά στην οδό που έφερνε στο κάστρο, υπήρχε μία εκκλησιαστική εγκατάσταση, όπου κάποιος Αθανάσιος Ναζιραίος (μοναχός, κληρικός) ανύψωσε το 1280 σε κολόνα «σταυρικόν θείον τύπον», μόνιμη σημαία θάρρους απέναντι στο θράσος των Αμαληκιτών, προφανώς πειρατών του Αιγαίου, Σελτζούκων, που επέδραμαν στην περιοχή, το μαλακό υπογάστριο της Θεσσαλονίκης. Εδώ η ανασφάλεια δημιουργεί πολεμικό κλίμα.

Τρεις επιγραφές, τρεις αφηγήσεις ζωής της μεσαιωνικής Πιερίας. Μέσα σε τρία αμυντικά οχυρά, αναπτύσσονται ανάλογες ιστορίες ειρήνης: η αλληλεγγύη συνοδοιπόρων του πνεύματος στις γραφικές Λουλουδιές, η ευγνωμοσύνη σε έναν ευεργέτη κτίτορα στον Πυργετό, το πολεμικό πνεύμα του αγωνιστή της Πίστεως που φυλάττει τις Θερμοπύλες του. Συγκρίνουμε τι προέχει ανά πάσα στιγμή.