του Αρχιμ. Γρηγορίου Κωνσταντίνου, Δρ. Θεολογίας
Σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν πηγὴ τῶν στοιχείων τοῦ ὀνείρου ὁ Φρόυντ ἀναγνωρίζει σύνδεση αὐτῶν μὲ τὰ γεγονότα τῆς προηγούμενης ἡμέρας ἡ ἐπίδραση τῆς ὁποίας εἶναι καθοριστικὴ ὄχι τόσο στὶς ἐντυπώσεις τῆς ἴδιας ἡμέρας, ἀλλὰ στὸ γεγονὸς ὅτι μιὰ συμπτωματικὴ ἀναπόληση ἑνὸς συμβάντος προκαλεῖ τὴν ἀνάκληση μιᾶς ἐντύπωσης ποὺ δὲν ἀνήκει ἀπαραίτητα στὸ κοντινὸ παρελθόν. Ἡ θέση τοῦ Φρόυντ διατυπώνεται μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι «Τὸ ὄνειρο μπορεῖ νὰ ἀντλήσει τὰ στοιχεῖα του ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἐποχὴ τῆς ζωῆς μας φθάνει νὰ τὰ συνδέει ἕνας συνειρμὸς ἰδεῶν μὲ τὰ γεγονότα τῆς ἡμέρας ποὺ συνέβη τὸ ὄνειρο».
Στὴ συνέχεια ἀναλύει ὄνειρα στηριζόμενος στὴ θεωρία του μὲ σκοπὸ νὰ ἀνακαλύψει μέσα ἀπὸ αὐτὰ γεγονότα ποὺ προσδιορίζουν τὸ περιεχόμενο. Ἡ ἔρευνά του ἐπεκτείνεται ὥστε νὰ καταστεῖ ἐφικτὴ ἡ δυνατότητα νὰ ὁρίσει τὴ σημασία ποὺ ἔχουν πρόσφατες καὶ ἀδιάφορες ἐντυπώσεις στὸ περιεχόμενο τοῦ ὀνείρου καὶ τὴ σχέση του μὲ τὰ ἐνεργὰ γεγονότα τῆς ἐγρήγορσης. Ὡς ἀντικείμενο μελέτης λαμβάνεται τὸ ἔκδηλο- φαινομενικὸ περιεχόμενο, ἀλλὰ καὶ τὸ λανθάνον περιεχόμενο τοῦ ὀνείρου – τὸ πραγματικό του νόημα – τὸ ὁποῖο δίνει νέα σημασία στὸ ὄνειρο. Προκύπτει λοιπὸν κατὰ τὸν Φρόυντ τὸ συμπέρασμα ὅτι: «στὸ ὄνειρο νοιαζόμαστε γιὰ τὶς φροντίδες μᾶς τῆς ἐγρήγορσης καὶ λαβαίνουμε τὸν κόπο νὰ ὀνειρευτοῦμε μόνο αὐτὰ ποὺ ἀπορρόφησαν τὴ σκέψη μας στὴ διάρκεια τῆς ἡμέρας». Στὴ διευκρίνιση αὐτῆς τῆς διαπίστωσης συμβάλει ἡ μετάθεση.
Ἡ ψυχικὴ διεργασία τῆς μετάθεσης γιὰ τὸν Φρόυντ εἶναι πρωτογενὴς καὶ συνίσταται στὴ μετάθεση ἑνὸς στοιχείου (προσώπου, τόπου, ἰδέας) γιὰ νὰ παρασταθεῖ ἀπὸ ἄλλο μὲ τὸ ὁποῖο συνδέεται συνειρμικά. Γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι συντελεῖται μιὰ ψυχολογικὴ διεργασία ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ ὡς μετάθεση «τοῦ ψυχικοῦ τόνου –στὴν πορεία τοῦ συνειρμοῦ. Ἡ “ψυχικὴ φόρτιση’’ περνάει ἀπὸ τὶς παραστάσεις ποὺ ἔχουν ὑψηλὴ ἀρχικὴ δυναμικότητα σὲ ἄλλες ποὺ ἡ ἔντασή τους εἶναι ἀδύνατη». Πρόκειται γιὰ τὶς παραστάσεις ποὺ ἐπισημαίνονται στὸ κατώφλι τῆς συνείδησης.
Τὰ ὑπολείμματα γεγονότων ἥσσονος σημασίας δίνουν τὴν ἐντύπωση μιᾶς μετατόπισης ἀντὶ μετάθεσης ποὺ ἔρχεται ὡς κατάληξη τῆς ὑφιστάμενης λογοκρισίας μεταξὺ δύο ψυχικῶν ὑποστάσεων, δηλαδὴ τῶν τάσεων- ἐναρμονίσεων, καὶ τοῦ συστήματος- κριτικὸς θεσμός. Ἀκολούθως «ὅταν μιὰ μέρα μᾶς φέρνει δύο γεγονότα ἱκανὰ νὰ προκαλέσουν ὄνειρα, τὸ ὄνειρο συνενώνει σὲ ἕνα ὅλον τούς ὑπαινιγμοὺς αὐτῶν τῶν γεγονότων. Ἕνα εἶδος καταναγκασμοῦ τὸ ὑποχρεώνει νὰ δημιουργήσει μὲ αὐτὰ ἕνα ἑνιαῖο σύνολο». Παρακάτω δίδεται τό σχετικὸ παράδειγμα. Ὁ καταναγκασμὸς αὐτὸς εἶναι μέρος μιᾶς ἑτέρας πρωτογενοῦς διεργασίας, τῆς συμπύκνωσης, (πρωτογενὴς διαδικασία καὶ μέθοδος τῆς διεργασίας τοῦ ὀνείρου ὅπου διαφορετικὲς πραγματικότητες ἀπὸ διαφορετικὲς περιόδους ἑνώνονται σὲ ἀμάλγαμα καὶ τελοῦν ὑπὸ συνειρμικὴ σύνδεση μέσο ὁμοιοτήτων στὴ περιοχὴ τοῦ ἀσυνείδητου).
Ἐπιπλέον ὁ Φρόυντ συμπεραίνει ὅτι «ἡ ἀφορμὴ ποὺ προκαλεῖ τὸ ὄνειρο μπορεῖ νὰ εἶναι ἕνα γεγονὸς τῆς ἐσωτερικῆς μας ζωῆς ποὺ μᾶς τὸ θύμισε ἡ ἐργασία τῆς σκέψης μας στὴ διάρκεια τῆς ἡμέρας», καὶ παρουσιάζει τὸ πεδίο στὸ ὁποῖο μποροῦμε νὰ ἀναζητήσουμε τὶς πηγὲς τοῦ ὀνείρου. Τὸ πεδίο αὐτὸ τὸ διαμορφώνουν τὰ σημαντικὰ γεγονότα ποὺ ἔχουμε ζήσει. Ἔτσι ὡς πηγὴ μπορεῖ νὰ ἐκληφθεῖ α) «Ἕνα σημαντικὸ γεγονὸς τῆς ψυχικῆς μας ζωῆς ποὺ παρασταίνεται κατ’ εὐθείαν στὸ ὄνειρο. β)Πολλὰ πρόσφατα καὶ σημαντικὰ γεγονότα ποὺ τὸ ὄνειρο τὰ συγκεντρώνει σὲ ἕνα ὅλον. γ) Ἕνα ἢ πολλὰ πρόσφατα σημαντικὰ γεγονότα ποὺ παρασταίνονται στὸ ὄνειρο μὲ τὴν ἀναπόληση ἑνὸς ταυτόχρονου ἀλλὰ ἀδιάφορου γεγονότος. δ) Ἕνα σημαντικὸ γεγονὸς ἐσωτερικῆς ζωῆς (ἀνάμνηση ἀλληλουχία σκέψεων) ποὺ παρασταίνεται πάντα στὸ ὄνειρο μὲ μιὰ πρόσφατη ἀλλὰ ἀδιάφορη ἐντύπωση». Προϋπόθεση γιὰ τὶς περιπτώσεις Γ καὶ Δ εἶναι: «1ο τὸ περιεχόμενο τοῦ ὀνείρου νὰ μπορεῖ νὰ συνδεθεῖ μὲ τὸ πρόσφατο γεγονός. 2ο πηγὴ τοῦ ὀνείρου νὰ εἶναι ἕνα γεγονὸς ποὺ νὰ ἔχει ψυχικὴ ἀξία».
Βέβαια οἱ ἀδιάφορες ἐντυπώσεις ποὺ εἶναι πρόσφατες καὶ χρησιμοποιοῦνται στὸ ὄνειρο χάνουν τὸν ἐπίκαιρο χαρακτήρα τους, καθὼς μὲ τὴν πάροδο τῶν ἡμερῶν τὶς διαδέχονται ἄλλες. Αὐτὸ ποὺ προσδίδει μιὰ ψυχικὴ ἀξία στὸ ὄνειρο ἀνάλογη μὲ αὐτὴ τῆς ἀνάμνησης ἢ τῶν συλλογισμῶν, εἶναι ἡ φρεσκάδα τῆς ἐντύπωσης. Τὸ ὅτι σὲ ἀδιάφορες πρόσφατες ἐντυπώσεις ποὺ ἐμφανίζονται στὸ ὄνειρο συναντοῦμε στοιχεῖα προγενέστερων περιόδων, ὀφείλεται στὸ γεγονὸς τῆς μετάθεσης ἡ ὁποία ἀντικαθιστᾶ σημαντικὰ ψυχικὰ στοιχεῖα μὲ ἄλλα ἀδιάφορα, ὅπως συμβαίνει καὶ στὴ σκέψη.