Οντολογία και ηθική

Η ηθική διαφέρει από την οντολογία κατά το ότι ενδιαφέρεται όχι για την αλήθεια των όντων, για το είναι ή την ύπαρξη των όντων, αλλά για την πράξη και τη συμπεριφορά, όπως αυτή διαμορφώνεται επί τη βάσει ορθολογικών αρχών. Έτσι, ενώ η οντολογία αναφέρεται σε όλα τα όντα και την αλήθεια τους, η ηθική περιορίζεται μόνο στον άνθρωπο και τις πράξεις του. Τα βασικά χαρακτηριστικά της ηθικής σε σχέση με την οντολογία είναι τα εξής:

α) Η ταύτιση του είναι με το πράττειν. Αυτό αποτέλεσε χαρακτηριστικό της δυτικής φιλοσοφίας και θεολογίας ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (Τερτυλλιανός), με αποκορύφωση στη Σχολαστική θεολογία του Μεσαίωνα, στην οποία, όπως έδειξε ο Gilson, το είναι έγινε συνώνυμο με το πράττειν σε σημείο που και ο Θεός, ως το κατεξοχήν Ον, να θεωρηθεί ως actus purus. Η δυτική σκέψη οντολογοποιεί την πράξη, δηλαδή την κάνει το έσχατο σημείο αναφοράς, πράγμα που ευνοεί την απολυτοποίηση της ηθικής.

β) Η ορθολογοποίηση της συμπεριφοράς. Ηθικό είναι ό,τι συμπίπτει με τον ορθό λόγο. Αυτό σημαίνει ότι, αν δεχθούμε ότι ορθός λόγος είναι οι ιδέες του αγαθού κ.λπ. (Πλάτων), τότε ηθικό είναι ό,τι είναι ιδεατό: ο άνθρωπος πρέπει να συμπεριφέρεται σύμφωνα με ορισμένα ιδανικά, που δεν προέρχονται από την εμπειρία αλλά επιβάλλονται σ’ αυτήν. Αν όμως ορθός λόγος είναι η ωφέλεια, η ευδαιμονία κ.λπ., όπως επικράτησε τελικά στη Δύση, τότε ηθικό είναι ό,τι εξυπηρετεί τους σκοπούς αυτούς. Η ηθική γίνεται έτσι έρμαιο του ορθολογισμού.

γ) Η επιβολή του ανθρωπίνου λόγου στη φύση. Όσο και αν φαίνεται παράξενο, η ηθική δεν μπορεί ποτέ να σεβαστεί τη φύση. Όταν ισχυριζόμαστε ότι κάτι είναι ηθικό διότι είναι «φυσικό» ή «φυσιολογικό», αυτό που έχουμε κατά νου είναι όχι τη φύση όπως πράγματι είναι, αλλά όπως θα ήταν λογικό να είναι. Έτσι αφύσικη χαρακτηρίζεται η αταξία, ενώ στην πραγματικότητα, όπως αποδεικνύει ιδιαίτερα στις μέρες μας η φυσική επιστήμη, τίποτε δεν είναι πιο φυσικό από το χάος, την αναστάτωση και την απροσδιοριστία. Παρόμοια παραδείγματα θα μπορούσε να αναφέρει κανείς από τη σεξουαλική ηθική ή από την κοινωνική ζωή (γάμος, οικογένεια κ.λπ.). Η επιτυχία της φύσεως στην ηθική δεν είναι παρά μια επιβολή του ανθρώπινου λόγου στη φύση. Κραυγαλέο και τραγικό συνάμα παράδειγμα είναι το οικολογικό πρόβλημα: με βάση την ορθή λογική φυσικό θεωρήθηκε το να υπηρετεί η φύση τον άνθρωπο με τις γνωστές συνέπειες. Ακόμα και σήμερα που αναπτύσσεται μια οικολογική ηθική, η κύρια φροντίδα είναι πώς θα οργανωθεί ορθολογικά η ανθρώπινη συμπεριφορά με σκοπό τη μεγαλύτερη ωφέλεια του ανθρώπου και όχι ο σεβασμός της ίδιας της φύσεως. Η ηθική είναι εξ ορισμού ανθρωποκεντρική και ορθολογική, και γι’ αυτό δεν μπορεί ποτέ να είναι οντολογική. Για τους λόγους αυτούς η ηθική βρίσκεται σε σύγκρουση με την οντολογία των Πατέρων, όπως την περιγράψαμε προ ολίγου. Η Πατερική οντολογία είναι, όπως είδαμε, εσχατολογική. Η ηθική εξαντλείται στη συμπεριφορά και το πράττειν. Δεν την απασχολεί η φθορά και ο θάνατος, δεν έχει ως στόχο το «αεί είναι» παρά μόνο το «ευ είναι», και αυτό με έμφαση στο «ευ» παρά στο «είναι». Το να είσαι καλός άνθρωπος αρκεί, δεν πειράζει που πεθαίνεις. Η οντολογία στοχεύει στο να νικήσεις τον θάνατο, ενώ η ηθική στο να νικήσεις το κακό, ωσάν ο θάνατος να μην ήταν το μέγιστο κακό, ο «έσχατος εχθρός» όπως τον αποκαλεί ο Παύλος. Η ηθική με τον τρόπο αυτό ρίχνει στάχτη στα μάτια του ανθρώπου, για να μη βλέπει πως είναι θνητός και πως σε τελική ανάλυση η ηθική δεν του προσφέρει τίποτε μπροστά στον θάνατο.

Αλλά με τον τρόπο αυτόη ηθική συγκρούεται με την Πατερική οντολογία στην αξιολόγηση του σώματος. Η υποτίμηση του θανάτου συνοδεύεται αναπόφευκτα από την υποτίμηση του σώματος, γιατί αυτό είναι ο κατεξοχήν φορέας του θανάτου. Έτσι, ενώ η Πατερική θεολογία, λόγω της οντολογίας της, είναι υποχρεωμένη να διδάσκει την ανάσταση στα έσχατα των σωμάτων, η ηθική δεν ενδιαφέρεται για κάτι τέτοιο. Στη μεν ιδεαλιστική-Πλατωνίζουσα μορφή της αρκείται στην αθανασία της ψυχής, στη δε ορθολογιστική-ευδαιμονιστική μορφή της στην κοινωνική και ατομική ευτυχία. Καμία ηθική δεν μας υποχρεώνει να πιστέψουμε στην ανάσταση των σωμάτων, όπως αντίθετα, καμία οντολογία, που δεν απορρίπτει το σώμα ως οντολογικό στοιχείο των όντων, δεν μπορεί λογικά να είναι συνεπής, αν δεν διδάσκει την επιβίωση, με κάποιο τρόπο, των σωμάτων. Οντολογία χωρίς νίκη κατά του θανάτου είναι αδιανόητη, γιατί το «είναι» ενός όντος χωρίς το «αεί είναι» είναι ψεύτικο. Αν το ον αυτό έχει ως οντολογικό χαρακτηριστικό του το σώμα, όπως συμβαίνει στην Πατερική θεολογία, τότε το «αεί είναι» προϋποθέτει οπωσδήποτε ανάσταση όχι απλώς νεκρών, αλλά σωμάτων.

*[Απόσπασμα από ευρύτερο κείμενο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φρέαρ, τεύχος 3 (2013). Ο Περγάμου Ιωάννης είναι από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στον χώρο της σύγχρονης θεολογίας σε διεθνές επίπεδο. Το έργο που συνοδεύει το κείμενο είναι του Kazimir Malevich.]