Ο Παιδαγωγικός Λόγος των Τριών Ιεραρχών στη Σύγχρονη Εποχή

της Μαρίας Θεοφάνους, Φιλολόγου Διευθύντριας Μέσης Εκπαίδευσης

Στην εποχή των αντιφάσεων, των μεγάλων μέσων και των συγκεχυμένων σκοπών, εν μέσω μίας παγκόσμιας οικονομικής και ηθικής κρίσης, προβάλλει όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρος ο παιδαγωγικός λόγος των Τριών Ιεραρχών, οι οποίοι από τον 4ο αιώνα μ.Χ. έθεσαν οριστικά τα θεμέλια ενός νέου πνευματικού πολιτισμού. Οι Τρεις Μέγιστοι Φωστήρες, όπως εύστοχα ονομάστηκαν, καθιέρωσαν με την παιδαγωγική τους σοφία το πρότυπο του «χριστιανού ανθρώπου», με στόχο να μεταδώσουν στους νέους το ιδεώδες της αληθινής μόρφωσης και να τους βοηθήσουν να βρουν το νόημα της πραγματικής ευτυχίας στη ζωή τους.

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ιδιαίτερα ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, τόνισαν ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον λογικόν, πολιτικόν», γεγονός που τον καθιστά ανώτερο των αλόγων ζώων και τον κάνει ταυτόχρονα ικανό για αγωγή και παιδεία. Οι Τρεις Ιεράρχες όμως, με τη δύναμη του πνεύματός τους, κατόρθωσαν να προχωρήσουν ακόμη πιο μπροστά και να αναγνωρίσουν ότι το μεγαλείο του ανθρώπου βρίσκεται πέρα από τη λογική του ικανότητα, στο ότι είναι «ζώον θεούμενον», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Ξεκινώντας από την αρχή ότι ο άνθρωπος πλάστηκε «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού», ο Μέγας Βασίλειος θα τονίσει: «Τὸ μὲν κατ’ εἰκόνα φύσει δέδοται ἡμίν. Τὸ δὲ καθ’ ὁμοίωσιν ἐκ προαιρέσεως … κατορθοῦμεν».

Αναγνωρίζοντας επομένως οι Τρεις Ιεράρχες τη σπουδαιότητα της αγωγής για την εκπλήρωση του αληθινού προορισμού του ανθρώπου, τη θέωση, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στη διαπαιδαγώγηση της νεότητας. Σύμφωνα με τον ιερό Χρυσόστομο, «ἂν εἰς ἁπαλὴν ψυχὴν ἐντυπωθῆ τὰ καλὰ διδάγματα, οὐδεὶς αὐτὰ ἐξελεῖν δυνήσεται». Χωρίς να καταργούν κάθε άλλη μόρφωση, οι Τρεις Πατέρες προβάλλουν το μεγαλείο της «κατά Χριστόν» παιδείας, η οποία θα οδηγήσει τους νέους στην «κατόρθωσιν της αρετής» και στη σωτηρία. «Μόρφωσε τον υιόν σου χριστιανικώς. Όταν λείπει η χριστιανική αγωγή, τότε καμμία ωφέλεια δεν υπάρχει, έστω και αν ένας έχει εξαιρετικήν ικανότητα. Τρόπων έχομεν ανάγκην, όχι λόγων, ήθους, όχι ικανοτήτων, έργων, όχι λόγων», θα πει εμφαντικά ο ιερός Χρυσόστομος.

Οι Τρεις Μεγάλοι Παιδαγωγοί συμφωνούν ότι η αγωγή των παιδιών πρέπει να αρχίζει από το λίκνο, τότε που η ψυχή είναι εύπλαστη και δεκτική. «Οὐ γὰρ τὸ σπεῖραι ποιεῖ πατέρα μόνον, ἀλλὰ τὸ παιδεῦσαι καλῶς», τονίζει ο Ιερός Χρυσόστομος, προσθέτοντας ότι δεν είναι δυνατόν να γίνει αντικοινωνικό το παιδί που μεγάλωσε σε ατμόσφαιρα αγάπης. Πιο πολύ όμως συμβουλεύει τους γονείς να διδάσκουν τα παιδιά με το παράδειγμά τους, φροντίζοντας να δημιουργούν ψυχική επαφή και σωστή επικοινωνία μαζί τους: «Νόμισον ἀγάλματα χρυσὰ ἔχει ἐπὶ τῆς οἰκίας, τὰ παιδιὰ … τὴν ψυχὴν αὐτῶν κατακόσμει καὶ διάπλαττε…».

Το παιδαγωγικό έργο των γονέων καλείται να ενισχύσει η σχολική αγωγή, που σύμφωνα με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο δημιουργεί νέους πνευματικούς δεσμούς, εξίσου ισχυρούς. Οι Τρεις Ιεράρχες θεωρώντας το έργο της αγωγής «τέχνη τεχνών και επιστήμην επιστημών» δημιουργούν δικό τους παιδαγωγικό σύστημα, το οποίοθεμελιώνεται στη χριστιανική κοσμοθεωρία. Ένα ολοκληρωμένο σύστημα αγωγής με ξεκάθαρους στόχους και συγκεκριμένες προτάσεις διδασκαλίας, που θέτει την επικοινωνία δασκάλου – μαθητή σε ανώτερη βάση: στο «φιλεῖν καὶ φιλεῖσθαι», πουκάτ’ αυτούς είναι η καλύτερη βάση για επιτυχία κάθε παιδευτικού έργου. Συγκεκριμένα ο Ιερός Χρυσόστομος ασχολήθηκε με τον σκοπό της αγωγής, την προσωπικότητα του μαθητή, τις μεθόδους διδασκαλίας, την ελκυστικότητα του μαθήματος, τις δυνατότητες των παιδιών κ.ά. Αναφέρεται επίσης στη θετική επίδραση της γυμναστικής και της μουσικής και στην αποφυγή των καταχρήσεων. Όλα αυτά όμως γίνονται για ένα βασικό σκοπό: Τη διάπλαση του νέου «εἰς τέλειον χριστιανὸν καὶ πραγματικὸν φιλόσοφον», άξιον «τῆς ἄνω πολιτείας» και της απολαύσεως «τῶν ἐπιγείων ἀγαθῶν».

Οι Τρεις Ιεράρχες, άνθρωποι ευγενείς και ενάρετοι, μεγάλοι επιστήμονες και συγγραφείς, έγιναν οι ίδιοι πρότυπα παιδαγωγών για τους συγχρόνους τους. Συνδυάζοντας στο πρόσωπό τους τη σοφία, τη δύναμη και την αρετή αναδείχθηκαν ως τέλειοι τύποι ανθρώπων, άξιοι να παραδειγματίσουν και να καθοδηγήσουν τις μελλούμενες γενιές: «καθαρθηναι δεῖ πρώτον, εἴτα καθάραι, σοφισθήναι, καὶ οὕτω σοφίσαι, γενέσθαι φῶς καὶ φωτίσαι…», θα διακηρύξει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. Σήμερα, που ο ευρωπαϊκός πολιτισμός βρίσκεται σε ένδεια και παρακμή, που οι άνθρωποι ψάχνουν απεγνωσμένα κάποια ακτίδα φωτός, σε μία ζωή μίζερη και οι νέοι μας κάποιο ανώτερο σκοπό για να ζουν, ο λόγος των Τριών Ιεραρχών ηχεί λυτρωτικά. Μέσα στο απρόσωπο περιβάλλον της σημερινής καταναλωτικής κοινωνίας που έχει χρεοκοπήσει, δημιουργώντας άτομα αποξενωμένα και δυστυχισμένα, απαιτείται η επιστροφή στον «καινόν ἄνθρωπον», το πρόσωπο με τα ιδανικά και τις αξίες, όπως τις έχουν διακηρύξει οι Τρεις Μεγάλοι Παιδαγωγοί. Επιστροφή λοιπόν στη λυτρωτική Ορθόδοξή μας Παράδοση και επαναπροσδιορισμός των σκοπών της παιδείας είναι το ζητούμενο. «Οἱ καιροὶ οὐ μενετοὶ»!

Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ Παράκληση. Διμηνιαία Ἔκδοσις Ἱερᾶς Μητροπόλεως Λεμεσοῦ, τεῦχος 64