Η συμβολή των συλλόγων στην οργάνωση της σύγχρονης εθιμικής ζωής

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Αποτελεί κοινή πλέον διαπίστωση της έρευνας ότι ο σύγχρονος λαϊκός πολιτισμός σε μεγάλο βαθμό είναι πολιτισμός των συλλόγων. Σημαίνει αυτό ότι είναι οι σύλλογοι που διαχειρίζονται τις παλαιότερες μορφές παράδοσης, στα όρια των αστικών και αστικοποιημένων κοινωνιών της εποχής μας και ότι από αυτούς μεταδίδονται τα στοιχεία των παραδοσιακών μορφών ζωής στα νεότερα μέλη της κοινωνίας, σύμφωνα με την επιλογή ή τη σύνθεση που έχει στο μεταξύ επιτευχθεί μέσα στους συλλόγους. Αναφερόμαστε βεβαίως σε συλλόγους πολιτιστικούς, εθνοτοπικούς και «λαογραφικούς», που συχνά φέρουν στον τίτλο τους αναφορά στην παράδοση και των οποίων οι δράσεις είναι εν πολλοίς ομοιόμορφες και ομογενοποιημένες. Συλλόγους που είτε αναφέρονται στον κοινό γενέθλιο τόπο των αστών ιδρυτών τους, είτε υφίστανται και δραστηριοποιούνται στην επαρχία, έχουν κοινούς πλέον στόχους και κοινούς τρόπους δράσης.

Το ζήτημα φυσικά είναι πολύ μεγάλο, αν σκεφτεί κανείς τόσο το πλήθος των συλλόγων και των επιμέρους δράσεών τους, όσο και τη γεωγραφική τους εξάπλωση, άρα και τη μέθεξη και συμμετοχή σε διάφορες και διαφορετικές τοπικές πολιτισμικές παραδόσεις. Επίσης, οι κατά τόπους εξελίξεις συχνά διαφοροποιούνται, αν και συνήθως υπάγονται σε γενικότερες κανονικότητες. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που θα εξετάσουμε εδώ είναι ο τρόπος με τον οποίο οι τοπικοί σύλλογοι διαχειρίζονται παλαιότερες μορφές ελληνορθόδοξων τελετουργικών μορφών, σε περιπτώσεις λαϊκών θρησκευτικών τελετουργιών, όπως τις εξετάζει ο κλάδος της θρησκευτικής λαογραφίας.

Ας δούμε πρώτα το μεγάλο πλαίσιο. Η διαχείριση των παλαιότερων μορφών παράδοσης ώστε να προκύψουν οι μορφές του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού γίνεται κατά βάση με τέσσερις τρόπους: την επιβίωση παλαιότερων μορφών πολιτισμού, άλλοτε αυτούσιων και άλλοτε ελαφρά προσαρμοσμένων, εφόσον συνεχίζουν να αποτελούν οργανικά στοιχεία της καθημερινής ζωής, για παράδειγμα οι αιματηρές ζωοθυσίες των θρησκευτικών μας πανηγυριών. Την αναβίωση μορφών που είχαν μεν εξαφανιστεί, για διάφορους όμως λόγους αναβιώνονται και έρχονται και πάλι στο προσκήνιο, κατά κύριο λόγο όμως ως παραστάσεις, στα πλαίσια του κινήματος του φολκλορισμού, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις αναβιώσεις εθίμων που έχουν πάψει να τελούνται στα πλαίσια σχετικών αναπαραστάσεων, καθώς συμβαίνει με τον «κλήδονα».

Επίσης, το μετασχηματισμό παλαιότερων μορφών, οι οποίες αλλάζουν πολλά από τα ουσιώδη στοιχεία τους, προκειμένου να προσαρμοστούν στη νέα κοινωνική και οικονομική πραγματικότητα, με δυο λόγια στη σύγχρονη μορφή της υλικής βάσης, επί της οποίας εδράζεται το πνευματικό εποικοδόμημα του λαϊκού πολιτισμού, όπως συμβαίνει με τα πανηγύρια, πολλά στοιχεία των οποίων έχουν πλέον προσαρμοστεί στη σύγχρονη πραγματικότητα. Και τέλος, την εισαγωγή από άλλα πολιτισμικά συστήματα ή τη δημιουργία νέων στοιχείων, τα οποία εμπλουτίζουν την παράδοση και συναποτελούν το σύγχρονό μας πρόσωπο του λαϊκού πολιτισμού. Η εμπλοκή των συλλόγων στη διαχείριση των παλαιότερων μορφών τελετουργιών και στη διαμόρφωση των νέων, εξακτινώνεται και στις τέσσερις αυτές δράσεις.

Οι τελετουργικές μορφές που επιβιώνουν από το παρελθόν έχουν πλέον κατά κανόνα αναληφθεί από τοπικούς πολιτισμικούς συλλόγους, οι οποίοι φροντίζουν για την εθιμική κατ’ έτος επανάληψή τους, αλλά και για τις επιμέρους μορφές που αυτές μπορούν να πάρουν, προσαρμοζόμενες στα σύγχρονα κάθε φορά δεδομένα, αλλά και στις οικονομικές, κοινωνικές και άλλες συνθήκες που σταδιακά διαμορφώνονται σε κάθε τόπο. Είναι απολύτως χαρακτηριστικά τα παραδείγματα τοπικών θρησκευτικών πανηγυριών, των οποίων η διοργάνωση έχει περάσει από τη φροντίδα της κοινότητας δια των καφενείων κάθε χωριού στις αρμοδιότητες των τοπικών πολιτιστικών ή αθλητικών συλλόγων, οι οποίοι τα διοργανώνουν σύμφωνα με το πρότυπο των δικών τους χοροεσπερίδων.

Ετσι, στα πανηγύρια αυτά υπάρχει πλέον τυποποιημένο φαγητό, που όπως και τα ποτά πωλούνται από το σύλλογο, ορχήστρα με χορό ελεύθερο και χωρίς την ανάγκη ιδιαίτερης πληρωμής προς τους μουσικούς, λαχειοφόρος αγορά για την ενίσχυση του συλλόγου, σύντομη ομιλία-χαιρετισμός από τον πρόεδρο του συλλόγου με τιμητικές καμιά φορά εκδηλώσεις για χορηγούς και δωρητές κ.λπ. Υπάρχουν δηλαδή στοιχεία που αποσυνδέουν το πανηγύρι από την κοινότητα, που αποξενώνουν κάπως τη θρησκευτική αφετηρία του και το συνδέουν με τη ζωή του συλλόγου, την οργάνωση, τη δράση και την προσφορά του.

Εφημερίδα «Κιβωτός της Ορθοδοξίας»