Ελληνική και όχι ελληνόφωνη η κοινότητα Σμύρνης

 Γιώργος Αθ. Τσούτσος 

Από τις στήλες του Τύπου έγινε γνωστή η έγκριση της διδακτορικής διατριβής του Θεοχάρη Αναγνωστόπουλου υπό τον τίτλο «Η ελληνόφωνη ορθόδοξη κοινότητα Σμύρνης στην ύστερη οθωμανική Αυτοκρατορία» από τη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ο γράφων, αφού διάβασε στο διαδίκτυο την περίληψη της διατριβής και χωρίς να αμφισβητεί το γραφθέν ότι πρόκειται περί υψηλού επιπέδου επιστημονικού πονήματος, επέλεξε να σχολιάσει τον όρο «ελληνόφωνη». Η διαφωνία επομένως περιορίζεται στον τίτλο και όχι στο περιεχόμενο της διατριβής η κριτική της οποίας θα προϋπέθετε ενδελεχή μελέτη και έκφραση της γνώμης και άλλων ειδικών πέραν των εγκρίτων μελών της επιτροπής η οποία ενέκρινε τη διατριβή.

Κατά τη γνώμη μας ο όρος «ελληνόφωνη» -εν προκειμένω- περί της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης είναι αδόκιμος και δεν θα έπρεπε να γίνει αποδεκτός. Θα κόμιζε «γλαύκα εις Αθήνας» όποιος υπενθύμιζε ότι οι Ελληνες οι οποίοι συνέρευσαν στη Σμύρνη επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από διάφορα μέρη της κυρίως Ελλάδος, είχαν ήδη διαμορφωμένη εθνική συνείδηση και δεν ήταν ελληνόφωνοι.

Οπως γράφει χαρακτηριστικά ο Τάκης Σαλκιτζόγλου στο βιβλίο του «Η Μικρά Ασία στην Επανάσταση του 1821» Αθήνα 2010, «ο πατριωτικός παλμός και η κινητοποίηση των Σμυρναίων Φιλικών συντονιζόταν με τον προεπαναστατικό πυρετό των άλλων υπόδουλων Ελλήνων» ενώ η Σμύρνη ονομαζόταν «Γκιαούρ Ιζμίρ» ( Σμύρνη των απίστων). Ο συγγραφέας παραθέτει μεταξύ πολλών άλλων στοιχείων τη μαρτυρία του Αυστριακού διπλωμάτη Prokesh von Osten ο οποίος μεταξύ άλλων γράφει: «Κατά το 1820 είχαν φθάσει οι Ελληνες της Σμύρνης στο σημείο να πάρουν στα χέρια τους σχεδόν ολόκληρο το εμπόριο. Η Ελληνική Επανάσταση και οι φοβερές για τον εδώ ελληνισμό συνέπειες, οι σφαγές, ο οικονομικός μαρασμός και η μετανάστευση των περισσότερων από αυτούς άφησαν τα πόστα που εκείνοι  κατείχαν στα χέρια των Ευρωπαίων. Ωστόσο μετά την πτώση των γενιτσάρων( 1826) επέστρεψαν οι Ελληνες και πάλι στις παλιές τους θέσεις και ανασύνδεσαν τις δουλειές τους που είχαν διακοπεί από το 1821…( σ.106). Επειδή η εν λόγω διατριβή υπεβλήθη σε Θεολογική Σχολή είναι σκόπιμο να διευκρινιστεί ότι η έννοια του Ορθόδοξου Γένους πρέπει να εξετάζεται παράλληλα με την διαπίστωση ότι ο Νέος Ελληνισμός, δηλαδή το Ελληνικό έθνος δημιουργεί και αναπτύσσει ελληνική εθνική συνείδηση «…από το τέλος του 11^ου και τις αρχές του12ου αιώνα, για να διαρκέσει περνώντας από διάφορα στάδια, ως τις αρχές του 19^ου αιώνα». Οπως διευκρινίζει ο Σβορώνος, ο μεσαιωνικός Ελληνισμός, δεν αποτελεί «...έναν νέο λαό, μία καινούργια εθνότητα άσχετη ή με κάποια μόνο μακρινή σχέση με τον αρχαίο Ελληνισμό, αλλά …μία νέα φάση του ίδιου λαού, που με την ενηλικίωση αλλάζει τη φυσιογνωμία του» Ν. Σβορώνου, Το ελληνικό έθνος, γένεση και διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού, Αθήνα 2004 (δέκατη έκτη έκδοση), σσ.64. Ας μην λησμονούμε ότι κατά το παρελθόν είχε κατηγορηθεί ο Αγιος Χρυσόστομος Σμύρνης σαν εθνικιστής. Θεωρούμε τουλάχιστον αδόκιμο τον χαρακτηρισμό του Χρυσοστόμου (ως Μητροπολίτου Δράμας) και του Μητροπολίτου Καστορίας Γερμανού ως «αφοσιωμένων εθνικιστών» οι οποίοι, «παρά την καταδίκη του φυλετισμού» εισήγαγαν σταδιακά «μία νέα νοοτροπία στην πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου». Ο όρος «εθνικισμός», χωρίς αυστηρή οριοθέτηση, πέραν του ότι αποδίδει εκκοσμικευμένο τρόπο σκέψεως σε έναν ορθόδοξο κληρικό και ως εκ τούτου συνεπάγεται απομάκρυνση από το εκκλησιαστικό ήθος, δύναται να σημαίνει και καθ’ υπερβολήν αφοσίωση στα εθνικά ιδεώδη. Λεξικόν Πρωίας, λήμμα «εθνικισμός» και «εθνικιστής» Τόμ. Δεύτερος Αθήναι χ.χ σσ.832-833. Περί αυτού ας ανατρέξει ο αναγνώστης στην εργασία του Π. Κιτρομηλίδη, Το εθνικό ζήτημα στα Βαλκάνια, εις Εθνική Ταυτότητα και Εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, Αθήνα 1999, σσ.12-11, Βλέπε επίσης Π. Κιτρομηλίδη, Το τέλος της εθναρχικής παράδοσης. Μαρτυρίες από ανέκδοτες επιστολές του Χρυσοστόμου Σμύρνης προς τον Iωνα Δραγούμη, στο “Αμητός – στην μνήμη Φώτη Αποστολόπουλου”, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1984 σ. 486-507. Το γεγονός ότι οι ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί οι οποίοι παρέμειναν εντός της τουρκικής επικράτειας αποκαλούνται Ρωμιοί από τους Τούρκους δεν δημιουργεί ανάλογη υποχρέωση προς την ελληνική ιστοριογραφία. Αλλωστε και οι Ελληνοκύπριοι αποκαλούνται Ρωμιοί από το σύγχρονο τουρκικό κράτος. Αυτό το οποίο πρέπει να διασαφηνιστεί είναι ότι ο νέος Ελληνισμός δεν αποτελεί προϊόν της ευρωπαϊκής εθνογένεσης, όπως εν μέρει συμβαίνει με το τουρκικό εθνος.

«Κιβωτό της Ορθοδοξίας»