Απόπειραι των Δυτικών προς απελευθέρωσιν των Ελλήνων από της τουρκικής δουλείας (1453- 1463)

Κωνσταντίνου Σάθα, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς (1453-1821), εκδ. Καμαρινόπουλου, σελ. 4-11

Ιωάννης ο Λαστίκ μέγας μάγιστρος του εν Ρόδω εδρεύοντος τάγματος του Αγίου Ιωάννου των Ιεροσολύμων άμα μαθών την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως έστειλεν εγκύκλια γράμματα προς όλους τους χριστιανούς ηγεμόνας, εν οις εξώρκιζεν αυτούς να λάβωσι τα όπλα προς ἐκδίκησιν τοῦ ὑπό τῶν Τούρκων χυθέντος ἐν Κωνσταντινουπόλει χριστιανικοῦ αἵματος, καί σωτηρίαν τῆς Ρόδου, τοῦ ἰσχυροτάτου τούτου προμαχῶνος τῆς χριστιανικῆς πολιτείας (1) .

Αλλ’ ο πάπας Νικόλαος Ε΄ ουδεμίαν έδειξε προθυμίαν προς υποκίνησιν της ποθουμένης σταυροφορίας. Μετά τον θάνατο δε αυτού συμβάντα την 24 Μαρτίου 1455 μεταξύ των υποψηφίων πιθανώτερας παρέσχεν ελπίδας επιτυχίας ο Έλλην Καρδινάλιος Βησσαρίων, διαπρύσιος κήρυξ του κατά των Τούρκων πολέμου. Δυστυχώς όμως ο εξεγερθείς φανατισμός ενός των ψηφοφόρων καρδιναλίων, μη δυνάμενος να εννοήσει πώς Έλλην, πρώην σχισματικός, ηδύνατο να γένη κεφαλή του καθολικού κόσμου, διατηρών μάλιστα παρά τα έθιμα της Δυτικής Εκκλησίας τον μύστακα και την γενειάδα, εναυάγησε την περί αυτού αγαθή προαίρεσιν των υπολοίπων καρδιναλίων. Ο εις διαδοχήν του Νικολάου Ε΄ εκλεχθείς πάπας Κάλλιστος Γ΄ διεγειρόμενος και υπό του φίλου αυτού Βησσαρίωνος ενθέρμως ειργάσθη προς συνεννόησιν χριστιανών ηγεμόνων δια τον κατά των Τούρκων πόλεμο (2) . Ούτος άμ’ αναλαβών το ποντιφικόν αξίωμα διέταξεν ίνα οι απανταχού Χριστιανοί νηστεύοντες και προσευχόμενοι ικετεύωσι τον Θεόν όπως επινεύσας χορηγήση νίκην τοις πιστοίς κατά των βαρβάρων, και τρις της ημέρας σημαίνονται οι κώδωνες των εκκλησιών. Συγχρόνως δε απέστειλε πρέσβεις προς όλους τους Χριστιανούς ηγεμόνας και τους εν Ασία εχθρούς της Τουρκίας προσκαλών πάντας ίνα λάβωσι τα όπλα προς αποδίωξιν του απίστου και του κοινού εχθρού. Ιεροκήρυκες διέτρεχον την Ευρώπην διεγείροντες τους λαούς κατά των αθέων βαρβάρων, και παντοειδή ψυχοχάρτια ( indulgenze ) διενέμοντο εις τους σωματικώς ή χρηματικώς συντελούντας υπέρ του ιερού πολέμου (3) . Και προ της μάχης του Βελιγραδίου και μετά την υπό Ουνιάδου νίκην δεν έπαυσεν εργαζόμενος ο Κάλλιστος εις συγκρότησιν της σταυροφορίας, την οποίαν εναυάγησεν η ακατανόμαστος αντίστασις του βασιλέως της Γαλλίας Καρόλου Ζ΄ (4) . Μολοντούτο εκ των περισυναχθέντων δια της πωλήσεως συγχωροχαρτίων χρημάτων κατεσκευάσθησαν μερικαί γαλέραι, εις ας επέβησαν οι θαρραλεώτεροι των στρατολογηθέντων πειρατών, και υπό την αρχηγίαν Λουδοβίκου του πατριάρχου Απουλίας ελθούσαι ει το αρχιπέλαγος (1457) κατέλαβον τας νήσους Λέσβον, Σαμοθράκην και Θάσον, εν αις ηγεμόνευεν ο οίκος των Κατελουζίων, φόρου υποτελής του Μωάμεθ. Αι πειρατικαί επιδρομαί του στολίσκου εκείνου ηρέθισαν τον σουλτάνον, όστις κινήσας πόλεμον κατά των Κατελουζίων αφήρεσεν απ’ αυτών τας τρεις ταύτας νήσους, ας ήνωσεν εις το απέραντον αυτού κράτος (1462) (5) .

Μετά τον θάνατο του πάπα Καλλίστου Γ΄, ο διαδεχθείς αυτόν υπό το όνομα Πίος Β΄ Αινείας Σίλβιθος εκ Σιένης αφιερώθη ψυχή και σώματι εις πραγματοποίησιν της ποθουμένης σταυροφορίας. Διαλύσας τας μετά της Ρωμαϊκής αυλής εκκρεμείς διαφοράς κρατών τινών της Ιταλίας, έγραψε προς όλους τους ηγεμόνας της Ευρώπης ίνα ή αυτοπροσώπως ήξ δια πληρεξουσίων παρευρωθώσιν εις την εν Μαντούη συγκροτηθησομένη σύνοδον, καθ’ ην θέλει συζητηθή ο κατά των Τούρκων πόλεμος. Ολίγον δε προ της εκδόσεως της εγκυκλίου του Πίου μεγάλη πρεσβεία Ελλήνων παρουσιασθείσα εις διαφόρους Ευρωπαϊκάς αυλάς εξέθηκε την ελεεινήν κατάστασιν των χριστιανών της Ανατολής, και επεκαλέσθη την συνδρομήν της Ευρώπης (6) . Πάντες οι ηγεμόνες προθύμως εδέχθησαν την πρόσκλησιν του πάπα. Ο Βησσαρίων, φίλτατος του Πίου και ένθερμος υποστηρικτής των περί σταυροφορία ενεργειών του, σταλείς εις Ενετίαν ίνα προτρέψη την Δημοκρατίαν όπως λάβη μέρος, μετά λύπης είδεν, ότι αυτή προφασιζομένη έλλειψιν χρημάτων δεν επεθύμει ίνα διαλύση τας μετά του Μωάμεθ φιλικάς σχέσεις. « Ἐγεννήθης, ἀπεκρίθη τό Συμβούλιον εἰς τόν Βησσαρίωνα προσπαθοῦντα διά τῆς φλογερᾶς του εὐγλωττίας νά παραστήση ὡς εὔκολον τήν ἐπιχείρησιν, ἐγεννήθης πτωχός, καί δέν γνωρίζεις πόσα ἀπαιτεῖ ὁ κατά τῶν Τούρκων πόλεμος. Πρέπει νά παραμείνωμεν τήν ἀπόφασιν τοῦ μεγάλου Βασιλέως (7) .

Τέλος πάντων τον Ιούνιο του 1459 συνήλθεν υπό την προεδρίαν του Πίου Β΄ η εν Μαντούα σύνοδος. Η πύρινος ευγλωττία του ποντίφηκος δεν ηδυνήθη να συγκινήση τους παρευρεθέντας, οίτινες άνω του χριστιανικού συμφέροντος εθεώρουν το ατομικόν. Μολοντούτο τυπικώς πάντες παρεδέχθησαν ίνα λάβωσι μέρος εις τον κατά των Τούρκων πόλεμον, πλην ύστερον τα πράγματα επιβεβαίωσαν, ότι η ομολογία εκείνη δεν ήτο ειλικρινής. Ο πάπας απελπισθείς δεν έπαυσεν εργαζόμενος. Όθεν αμέσως έστειλε τον εκ του τάγματος των Κορδιλιέρων σοφόν μοναχόν Λουδοβίκον να περιέλθη όλην την Ασίαν, και εξετάσας τα πράγματα συνεννοηθή μετά πάντων των εχθρών της Τουρκίας. Ο σεβάσμιος εκείνος μοναχός εν μέσω πολλών και μεγάλων κινδύνων διήλθε την Ασίαν, εστάθμισε καλώς τα πνεύματα, και μετά διετήν απουσίαν επανήλθεν εις Ρώμην παρακολουθούμενος υπό των πρέσβεων του αυτοκρατόρος της Τραπεζούντος, του σάχη της Περσίας, του σουλτάνου της Μεσοποταμίας και των ηγεμόνων της Γεωργίας και Αρμενίας (8) .Εν τω μεταξύ ο Πίος Β΄ δεν έπαυσεν εξορκίζων τους ηγεμόνας, και διεγείρων τους λαούς υπέρ του ιερού πολέμου. Απαντήσας όμως πανταχού αναλγησίαν, εν τη παραφορά του χριστιανικού αυτού ζήλου έγραψε προς τον Μωάμεθ επιστολήν, εν η τον προέτρεπε να δεχθή το βάπτισμα. « Δύο ρανίδες ύδατος, έγραφε και τα πάντα ευωδούνται ». Η επάνοδος του μοναχού Λουδοβίκου ανεζωπύρωσε τας ελπίδας αυτού, όστις υποδεχθείς πομπωδώς τους εξ Ανατολής απεσταλμένους και ονομάσας τον Λουδοβίκον πατριάρχην Αντιοχείας, έστειλεν αυτόν μετά των πρέσβεων εις τον δούκα της Βουργωνδίας και τον βασιλέα της Γαλλίας. Ο πρώτος ευχαριστηθείς εκ των υπό των πρέσβεων και του Λουδοβίκου εκτεθέντων περί του Ανατολή κατά των Τούρκων ερεθισμού απεκρίθη, ότι ευχαρίστως θέλει λάβει μέρος εις την σταυροφορίαν, αν ο βασιλεύς της Γαλλίας ανεδέχετο την φύλαξιν των χωρών του (9) . Αι θερμαί παρακλήσεις του Πίου Β΄ και η απειλητική θέσις των Τούρκων ενίσχυσαν την περί σταυροφορίας ιδέαν. Ιεροκήρυκες διέτρεχον τας χώρας εξεγείροντες το δημόσιο πνεύμα, και επί απειλή αφορισμού διετάχθησαν πάντες οι πιστοί ν’ αγοράσωσι συγχωροχάρτια, των οποίων το αντίτιμον ωρίσθη μέχρις 20. 000 δουκάτων (10) . Ο Βησσαρίων εστάλη εις Ενετίαν και μετεχειρίσθη παν μέσον ίνα καταπείση την Δημοκρατίαν, ήτις ένεκα της προβλεπομένης μετά της Τουρκίας ρήξεως, εδέχθη επί τέλους την πρότασιν του πάπα. Δυστυχώς όμως ο βασιλεύς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΑ΄ ου μόνον δε παρεδέχθη ίνα λάβη μέρος, αλλά και τον Δούκα της Βουργωνδίας ηνάγκαζε ν’ αρνηθή την υπόσχεσίν του. Τούτο μαθών ο Πίος έγραψε προς τον δούκα μακράν επιστολήν, εν η ευγλώττως τον προέτρεπε να μη δώση ακρόασιν εις τας συμβουλάς του Λουδοβίκου, λέγων συν τοις άλλοις και τα εξής: «Η φήμη διεσάλπισε καθ’ όλην την υφήλιον, ότι ο ευγενέστατος και ισχυρότατος δουξ της Βουργωνδίας απέφασισε να πολεμήση τους Τούρκους μετά του πάπα της Ρώμης. Όλος ο χριστιανικός κόσμος ήκουσε την υπόσχεσίν σας, συνεπεία της οποίας οι Ενετοί ανεθάρρησαν, οι Ούγγροι ελπίζουσι να εκδικηθώσι τους σκληρούς των εχθρούς, όλη η Ελλάδα και η Σκλαβωνία σκέπτονται περί ελευθερίας, και οι Τούρκοι τρέμουσιν εις το άκουσμα του ονόματός σας. Τις λοιπόν δύναται να πιστεύη, ότι η υμετέρα ευγένεια ηθέλησε να μεταβάλλη σκοπόν, ύστερον από τόσας υποσχέσεις και ελπίδας; Που τότε η τιμή σας; Τι γενήσεται η φήμη σας; Τι θέλει είπη ο λαός σας; Όλη η χριστιανοσύνη δεν θα θεωρήση, ότι επροδόθη υφ ‘ ημών; Η βοήθεια, την οποίαν υπεσχέθητε, ότι θέλετε στείλει, δεν έχει το ίδιο αποτέλεσμα της παρουσίας σας. Ουδείς στρατός καλλίτερος υμών. Ουδέν σπουδαιότερον εν πολέμω της εξουσίας. Μόνη η συμβουλή πολλάκις εκέρδισε την νίκην. Εάν μας απατήσητε λάβητε υπ’ όψιν το τραύμα όπερ μας καταφέρετε σεις του οποίου το όνομα είναι τόσον τρομερόν παρά τοις εχθροίς της πίστεως και τόσον τίμιον παρά τοις χριστιανοίς. Εάν έλθητε ο βίος σας θα παραταθή, αι σωματικές σας δυνάμεις θέλουσιν αυξήσει. Θα επανέλθητε νικητής, και πλήρης δόξης και τιμής. Εάν μείνητε φοβήθητε την οργήν του Θεού. Ασθένειαι σας επισκέφθησαν ως προάγγελος αυτής… Εγώ θέλω υπάγει. Η σωματική ασθένεια και το ιερατικόν σχήμα μοι απαγορεύουσι να πολεμήσω. Θα μιμηθώ τον άγιον Πατριάρχην Μωϋσή, όστις προσηύχετο εν τω όρει, ενώ ο Ισραήλ επολέμει τους Αμαλακίτας. Γονατιστός επί της υψωμένης πρύμνης του πλοίου, θα θέσω έμπροσθέν μου την αγίαν Ευχαριστίαν και με καρδίαν συντετριμμένην και τεταπεινωμένην θα ζητήσω από τον Κύριον τήν νίκην εις τους στρατιώτας μου (11) ». Την 8 η Νοελβρίου 1463 έγραφε προς τον δόγην της Ενετικής Δημοκρταίας Χριστόφορον Μαύρον προτρέπων ίν ‘ αυτοπροσώπως οδηγήση τον στόλον κατά των απίστων. «’μα φανής, τω έλεγε, επί του βουκενταύρου, ενδεδυμένος την πολύτιμον στολήν, ου μόνον η Ελλάς, αλλά και η Ασία θα λάβωσι τα όπλα. Μεγάλη τη Δημοκρατία τιμή και όφελος τη χριστιανοσύνη θέλουσι προσγίνει άμα υμείς ενωθήτε μεθ ‘ ημών, αφού μάλιστα πρόκειται περί πολέμου υπέρ της θρησκείας του Σωτήρος. Όθεν έλθετε προσφιλή υιέ, και μην προφασισθήτε τους κόπους της εκστρατείας. Το γήρας μη σας χρησιμεύση ως πρόσχημα. Ο δουξ της Βουργωνδίας, γέρος ομοίως, θέλει οδοιπορήσει πλειότερον υμών. Και ημείς ανήκοντες εις το γήρας, ως έχοντες ηλικίαν εξήκοντα δύο ετών, και νυχθημερόν κατατρυχόμενοι υπό διαφόρων ασθενειών απεφασίσαμεν ν’ αναχωρήσομεν. Θέλομεν είσθε τρεις γέροντες εν τω πολέμω. Ο Θεός συνίσταται εν Τριάδι. επουράνιος Τριάς θα υπερασπισθή την επίγειον τριάδα, και δια της παρουσίας ημών συγχύση τους ημετέρους εχθρούς. Ο πόλεμος ούτος θέλει ονομασθή πόλεμος των γερόντων. Ημείς θέλομεν διατάσσει, και οι νέοι θέλουσιν εκπληροί τας ημετέρας προσταγάς εν τη μάχη. Μη φοβηθήτε τον θάνατον όστις οδηγεί εις την αιώνιον ζωήν. Πάντες θέλομεν αποθάνει, ουδέν δε επιθυμότερον του καλώς θανείν. Καλλίτερος θάνατος του υπέρ πίστεως δεν υπάρχει. Θεία επινεύσει θέλομεν επανέλθει νικηταί, εάν δ’ άλλως ο Θεός απεφάσισε, κύψομεν τον αυχένα εις τας αποφάσεις της θείας ευσπλαγχνίας ».

Ο δόγης διαφοροτρόπως προφασιζόμενος δεν ήθελε να υπάγη εις τον πόλεμον, αλλ’ οι Σύμβουλοι διερμηνεύοντες την κοινήν γνώμην ηνάγκασαν αυτόν να πράξη τούτο, ειπόντες συν τοις άλλοις. « Εάν δεν υπάγης εκ καλής προαιρέσεως θέλομεν σε στείλει δια της βίας, διότι προτιμώμεν το καλόν και την δόξαν της Δημοκρατίας από το άτομόν σου». Ημέρα αναχωρήσεως του μαύρου ωρίσθη η 30 η Ιουλίου. Πέντε καλώς εξοπλισμέναι γαλέραι ητοιμάσθησαν ίνα τον μεταφέρωσιν εις Αγκώνα, σημείον συνενώσεως των σταυροφόρων. Πολλαί δε άλλαι υπό ιδιωτών εξοπλισθείσαι έπρεπε να τον συνοδεύσωσιν. Ο Βησσαρίων και άλλοι τρεις καρδινάλιοι ιδία δαπάνη εξώπλισαν ανά μίαν έκαστος, ο δούκας της Μοδένης δύο, η πόλις της Βολωνίας και η πολιτεία της Λούκκας ανά μίαν. Εκ των εξ Συμβούλων της Δημοκρατίας τέσσαρες ήθελον συνοδεύσει τον δόγην, οι δε δύο ήθελον αναλάβει την διοίκησιν (12) .

Ο Βησσαρίων εκπληρώσας την εν Ενετία αποστολήν του ανεχώρησεν εις Γερμανίαν κατά Φεβρουάριον, προς ουδέν λογιζόμενος παγετούς και βροχάς, πλημμύρας και τόσους άλλους κινδύνους, και ελθών εις Νυρεβέργην απέστειλεν εγκυκλίους προσκαλών τους ηγεμόνας εις συνέλευσιν. Εν τω μεταξύ δε προσεπάθησε δι’ ενθέρμων και πολεμικών αγορεύσεων να διεγείρη τον λαόν υπέρ της σταυροφορίας. Συνελθόντων μετ ‘ ου πολύ διαφόρων ηγεμόνων ο πυρετώδης Έλλην ηγόρευσε λαμπρότατα και περιπαθέστατα συνιστών την ομόνοιαν και εξορμών εις τον κατά των απίστων πόλεμον. Τα εσωτερικά όμως πάθη είχον φθάσει εις τον κολοφώνα, και αι μεταξύ των ηγεμόνων διενέξεις παρέλυον πάσα ενέργειαν, απαιτούσαν σύμπνοιαν, ήτις δεν ηδύνατο να εισχωρήση εις ψυχάς πεπωρωμένας υπό του αμοιβαίου μίσους. Ο φιλοπόλεμος καρδινάλιος, ικετεύων, δακρυρροών, μάτην ανέμνησε του κινδύνου. Αποτυχών, πλην μη απελπισθείς, ήλθεν εις Βορματίαν και επί τω αυτώ κοπώ εξαπέστειλε πρέσβεις προς τους πέριξ ηγεμόνας· πλην ουδέν και ενταύθα κατορθώσας κατέβη εις Βιέννην, και παρουσιασθείς εις τον αυτοκράτορα Φρειδερίνον Γ΄ εξήντλησε όλα τα επιχειρήματα πυρετώδους ευγλωττίας αναζωπυρουμένης υπό του προς απελευθέρωσιν της πατρίδος έρωτος. Και μολονότι κατέδειξεν ανυπόστατα όλα τα παρεμβαλόμενα προσκόμματα δεν ηδυνήθη να παρασύρη τον Φρειδερίκον υπέρ αλλότριου πολέμου, αφού τοσούτον περί την εσωτερικήν κατάστασιν των χωρών του απησχολείτο. Όθεν μετά μακράν εν Γερμανία περιοδείαν ο Βησσαρίων εξηντλημένος και ψυχικώς τεταραγμένος επανήλθεν εις Ρώμην και συνώδευσε μετά των άλλων καρδιναλίων τον πάπα Πίον απερχόμενον εις Αγκώνα (13 ), όπου ο δουξ του Μιλάνου τω έστειλε τρεις χιλιάδας στρατιωτών, μέγας δε αριθμός σταυροφόρων εξ Ιταλίας και Γερμανίας είχε συσσωρευθή.

Κατά το σχέδιον της εκστρατείας ο δουξ της Βουργωνδίας ενούμενος μετά των βασιλέων της Βοημίας και Πολωνίας ήθελεν επιπέσει κατά της Τουρκίας αφ’ ενός, και ο Σκενδέρβεης αφ’ ετέρου, ενώ ο στόλος ήθελε προσβάλλει τα παράλια και τας νήσους. Αναντιρρήτως μεγίστας πιθανότητας επιτυχίας παρείχεν η εκστρατείαν εκείνην, εάν μη μέγα δυστύχημα διέλυεν αυτήν. Ο διαπρύσιος της σταυροφορίας κήρυξ, η ψυχή του ιερού εκείνου πολέμου, ο Πίος Β΄ πάσχων εκ χρονίου αρθρίτιδος, την οποία οι πόνοι της οδοιπορίας παρώξυναν, άμα ελθών εις Αγκώνα έπεσεν ημιθανής. Την 12 Αυγούστου ο δόγης κατέπλευσε, και ο δυστυχής ποντίφηξ ετοιμοθάνατος ήδη, άμα έμαθε την εμφάνισιν του στόλου, εζήτησε να τον φέρωσιν εις την ακτήν. «Φευ! Ανέκραξε περιπαθώς, μέχρι τούδε μού έλειπον τα πλοία, αλλά τώρα θα λείψω εγώ από αυτά (14) ». Την νύχτα της 13 προς την 14 Αυγούστου απεβίωσεν ο μέγας εκείνος ανήρ, η δε δια τοσούτων μόχθων κατορθωθείσα σταυροφορία διελύθη απέπτη η ψυχή του κατορθώσαντος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Charrière, Negociations de la France dans le Levant, 1848, tom. I.
(2) Bosio, Istoria della Sacra Religione di San Giovanni Gierosolimato, Napoli 1684, tom. II, σελ. 245. Εν έτει 1456 οι των πέριξ νήσων κάτοικοι εζήτησαν παρά του τότε μαγίστρου Ιωάννου Μιλλή ίνα τους παραλάβη εις Ρόδον, δια τον τρόμον των Τούρκων, γράψαντες αυτω την εξής επιστολήν. « Ἐντιμότατε , φρονιμώτατε, ἐνδοξώτατε, καί πᾶσης τιμῆς ἄξιε αὐθέντη τῆς Ρόδου, μέγα Μα ίστορ Τζιάννα τε Μιλλή, μετά καί τοῦ κουφεντίου καί εἰς τόν Ἁγιώτατον πατριάρχην τόν ἐπίτροπον, τόν παναγιώτατον πάπαν. Ἡμεῖς οἱ πτωχοί δοῦλοι σας οἱ χριστιανοί, οἱ ἔμπρεποι ἄνθρωποι, ὅπου οἴκευαν εἰς τήν Τουρκίαν, μικροί τε και μεγάλοι, ἄνδρες τε καί γυναῖκες, τήν αὐθεντία σας νά τόν ἠξεύρετε αὐθέντη, πῶς ἔχομεν ἀγανάκτησιν ἀπό τόν Τοῦρκον· καί παίρνουν τά παιδιά μας καί κάμνουν τά μουσουλμάνους, καί διά τοῦτο παρακαλοῦμεν τήν αὐθεντία σας καί τόν ἁγιώτατον πατριάρχην τό πρός ἑκατέρων διά τοῦ Χριστιανοῦ με κάτεργα τοῦ πάπα, καί διά τοῦτο παρακαλοῦμεν τήν αὐθεντία μας νά βάλλετε βουλήν καί στείλη ὁ ἁγιώτατος πατριάρχης τά κάτεργά του, νά μᾶς σηκώσετε ἀπ ‘ ἐδῶ μέ τάς γυναῖκας καί μέ τά παιδιά μας, ὅσο ἔχομεν μεγάλην ἀγανάκτησιν ἀπό τόν Τοῦρκον, ὅτι νά μήν χάσωμεν τά παιδιά μας, ἀμή νά ἔλθωμεν εἰς τόν τόπον σας, νά ζήσωμεν καί νά ἀποθάνωμεν ὡς ὑποταχτικοί τῆς αὐθεντίας σας ἐντάμα μετά σᾶς πάντοτε, εἰδέ καί ἀφήσετέ μας ἐδῶ εἰς τοῦτο νίκον ) ὅτι νά χαθοῦν τά παιδία μας, νά τό δώσετε λόγον εἰς τόν Θεόν, καί τό κρίμαν μας νά ἔνεν ἐπάνω σας. Καί διά τοῦτο παρακαλοῦν τήν αὐθεντία σας καί τόν ἁγιώτατον τόν πατριάρχην, τό ἐγληγορότερον ὁποῦ ἐμπορίζετε, νά πέμπῃ τά κάτεργά του νά μᾶς σηκώσουν. Χριστός ὁ Θεός στερόνει τά χρόνια τῆς αὐθεντίας σας» Acta et Diplomata Graeca medii aevi, ed. Miklosich et Muller. Tom. III, Vondobonae, 1865, σελ. 291.
(3) Κ. Σάθα, Νεοελληνική Φιλολογία, Βίος Βησσαρίωνος.
(4) Bosio, tom. II, p. 250. Ο Βόζιος αναφέρει, ότι εφ’ ενός βιβλίου αυτού ο Κάλλιστος είχε γράψει τα εξής, μαρτυρούντα τον προς καταπολέμησιν των Τούρκων ζήλον του ανδρός: «Εγώ ο Κάλλιστος ο πάπας υπόσχομαι εις τον Παντοδύναμον Θεόν και ποιώ επίσημον ομολογίαν εις την αγιωτάτην και αδιαίρετον Τριάδα, ότι θέλω καταδιώξει δια των όπλων, επιτιμίων, και αναθεμάτων τους εχθρούς του Χριστιανικού ονόματος Τούρκους, βλάψει και κακοποιήσει αυτούς δι’ όλων των εφικτών μοι μέσων».
(5) Charrière, I, préf.
(6) Bosio, Lacroix, Iles de la Grèce.
(7) Barante, Histoire des ducs de Bourgogne, Paris, 1854, ton. VII, σελ. 328.
(8) Αυτόθι σελ. 331.
(9) Ομοίως σελ. 380.
(10) Laugier, Istoria della Republicca di Veneyia, 1778, tom. VII, σελ. 171.
(11) Barante, tom. VII, σελ. 54.
(12) Laugier, VIII, σελ. 171-180.
(13) Platinae, Panegyricus in laudem, Bessarionis. Νεοελληνική Φιλολογία, σελ. 28-29.
(14) Barante, tom. VIII, σελ. 99.