Άγια Μετέωρα: Τ΄άπαρτα Κάστρα της πίστης και της Ρωμιοσύνης

Tης Παρασκευής Κ. Οικονόμου, Θεολόγου, Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στο Κανονικό Δίκαιο Α.Π.Θ.

Στο κέντρο του Ελλαδικού χώρου η Θεσσαλία αποτέλεσε τόπο φιλόξενο και ελκυστικό σε εποχές που χάνονται στα βάθη της προϊστορίας. Ανάμεσα στην Πίνδο και τα Αντιχάσια, εκεί που ο Πηνειός εισβάλλει από τα στενά της Καλαμπάκας για να θρέψει την πεδιάδα της, υψώνονται οι κατακόρυφοι βράχοι των Μετεώρων.

Το «δάσος των βράχων» έχει γεωλογική ιστορία πολλών εκατομμυρίων ετών. Τον 11ο αι., σε αυτό το μοναδικό τοπίο με τους επιβλητικούς πέτρινους όγκους (κάποιοι από τους οποίους φθάνουν τα 400μ.), οι πρώτοι στυλίτες αναρριχήθηκαν στους βράχους και έκαναν ασκητικά κελιά στα κοιλώματά τους. Στα τέλη του ίδιου αιώνα –αρχές του 12ου αι.- η σκήτη της Δούπιανης ή η σκήτη των Σταγών όπως είναι γνωστή, αποτέλεσε τον πυρήνα της πρώτης ασκητικής κοινότητας. Τους πρώτους αιώνες ο ηγούμενος της σκήτης είχε πνευματική και διοικητική δικαιοδοσία σε όλους τους ασκητές και ερημίτες της γύρω περιοχής. Από τα τέλη όμως του 13ου αι. στη Θεσσαλία άρχισαν οι συγκρούσεις και οι αγώνες κυριαρχίας διαφόρων δυνάμεων (Βυζαντινοί, Αλβανοί, Σέρβοι, Τούρκοι, Καταλανοί).

Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, ανασφάλειας και φόβου, πολλοί αναζήτησαν την ασκητική απομόνωση στους στύλους των Μετεώρων. Το 1367 ο μοναχός Νείλος, ο οποίος θεωρείται ο οργανωτής του μοναχισμού στα Μετέωρα, έγινε ο κτήτορας της ακατοίκητης σήμερα μονής της Υπαπαντής. Τα περισσότερα από τα 20 μοναστήρια που συγκροτούσαν τη «λιθόπολη» των Στάγων ανεγέρθηκαν τον 11ο αι.. Δύο αιώνες αργότερα πολλά από αυτά ανακαινίστηκαν ή ξανακτίστηκαν. Από τα μέσα όμως του 18ου αι. άρχισε η σταδιακή παρακμή των μονών. Τα μετόχια ερημώθηκαν, τα κτήματα έμειναν ακαλλιέργητα και τα χρέη των μοναστηριών έγιναν ασήκωτο βάρος.

ΟΙ ΜΟΝΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΕΩΡΩΝ

Στις ημέρες μας σώζονται και λειτουργούν έξι μονές:

1. Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή Το Μεγάλο Μετέωρο
Το οικοδομικό σύμπλεγμα του μοναστηριού βρίσκεται στην υψηλότερη κορυφή του μεγαλύτερου βράχου των Μετεώρων σε μια έκταση 50 στρεμμάτων (γι’ αυτό λέγεται και «Πλατύς Λίθος»). Η μονή είναι η παλαιότερη και μεγαλύτερη από τις έξι που υπάρχουν σήμερα στα Μετέωρα.

Τον 14ο αι. ο Αθωνίτης λόγιος μοναχός Αθανάσιος μαζί με τον πνευματικό του, Γρηγόριο τον Πολίτη, εγκαταστάθηκαν σ’ έναν βράχο κοντά στην Καλαμπάκα, ο οποίος ονομαζόταν Στύλος. Ο Αθανάσιος παρέμεινε στον βράχο αυτό δέκα χρόνια και εξασφάλιζε τα αναγκαία της διατροφής του πλέκοντας καλάθια. Οταν ο πνευματικός του έφυγε από την περιοχή, ο Αθανάσιος ζήτησε από τον επίσκοπο Σταγών να μονάσει στην κορυφή του βράχου. Αρχικά αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν άλλοι ασκητές, αλλά αργότερα δέχτηκε κοντά του 14 μοναχούς, οι οποίοι στην αρχή έμεναν σε ξεχωριστά ασκηταριά πάνω στον βράχο και φρόντιζε ο καθένας μόνος του για τη διατροφή και την ενδυμασία του. Σιγά-σιγά άρχισε να διαμορφώνεται ένα κοινόβιο με ιδιόρρυθμο μοναχικό βίο. Με την πάροδο του χρόνου μετασχηματίστηκε σε μοναστήρι, που ζούσε σύμφωνα με τις αρχές της κοινής προσευχής και της κοινοκτημοσύνης. Σ’ αυτό συνέβαλαν και οι κανόνες τους οποίους συνέταξε ο Οσιος Αθανάσιος και αποτέλεσαν τον καταστατικό χάρτη για όλες τις μετεωρικές μονές που ιδρύθηκαν αργότερα.

Στις ημέρες μας ο επισκέπτης, ανεβαίνοντας τα 146 σκαλοπάτια που λαξεύτηκαν το 1923 στον βράχο, συναντά το ασκηταριό του Οσίου Αθανασίου με το παρεκκλήσι της Παναγίας. Οταν φθάσει στην είσοδο της μονής, δεξιά του ορθώνεται ο πύργος με το «βριζόνι» (είδος βαρούλκου), τον παλαιό μηχανισμό ανόδου με δίχτυ.

Το σημερινό καθολικό (1544-1545) της μονής είναι η μεγαλύτερη εκκλησία των Μετεώρων και κοσμείται με τοιχογραφίες της Μακεδονικής και της Κρητικής σχολής. Αυτές που βρίσκονται στο Ιερό Βήμα, το οποίο αποτελεί τον αρχικό ναό και τον εξωνάρθηκα, χρονολογούνται από το 1483 και παλαιότερα, ενώ ο κυρίως ναός και ο νάρθηκας αγιογραφήθηκαν το 1552. Αλλα αξιόλογα στοιχεία του καθολικού είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο (1391), καθώς και οι εικόνες της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου (14ος -15ος αι.), οι οποίες βρίσκονται στα δύο ξυλόγλυπτα προσκυνητάρια που στηρίζονται στους κίονες του ναού.

Το μοναστήρι διαθέτει εντυπωσιακή βιβλιοθήκη, όπου φυλάσσονται 640 χειρόγραφα και κώδικες ποικίλου περιεχομένου (9ος -19ος αι.), καθώς και αυτοκρατορικά χρυσόβουλα και πατριαρχικά σιγίλια.

Το αναστηλωμένο νοσοκομείο –γηροκομείο της μονής στεγάζει το μουσείο –σκευοφυλάκιο. Στο ισόγειο εκτίθενται φορητές εικόνες, ξυλόγλυπτα κ.α., ενώ στον πρώτο όροφο παρουσιάζονται οι χειρόγραφοι κώδικες και τα διάφορα έγγραφα.

Η μονή εορτάζει στις 6 Αυγούστου, ενώ στις 20 Απριλίου τιμάται η μνήμη των κτητόρων της.

2. Μονή Βαρλαάμ
Η δεύτερη κατά την τάξη μονή των Μετεώρων ιδρύθηκε από τους αδελφούς Θεοφάνη και Νεκτάριο Αψαρά, οι οποίοι το 1511 ήρθαν στα Μετέωρα και εγκατέστησαν το ασκητικό τους «κάθισμα» στον στύλο του Προδρόμου. Μετά την πάροδο κάποιων χρόνων αποφάσισαν να ανέβουν σ’ έναν βράχο που ονομαζόταν Βαρλαάμ, από το όνομα ενός ασκητή που κατοίκησε για πρώτη φορά εκεί το 1350. Μαζί με τους υποτακτικούς τους, το 1518, ανακαίνισαν τον ερειπωμένο ναό των Τριών Ιεραρχών και άρχισαν την οικοδόμηση του καινούριου μοναστηριού. Γρήγορα δημιουργήθηκε ένα μοναστηριακό συγκρότημα και το 1541 έχτισαν το σημερινό καθολικό στη μνήμη των Αγίων Πάντων. Στον νάρθηκα που προστέθηκε αργότερα υπάρχουν οι τάφοι και τα πορτραίτα των Αψαράδων.

Παλιότερα για να φθάσει ο προσκυνητής στην είσοδο της μονής έπρεπε να ανέβει τις ξύλινες σκάλες που κρέμονταν από τη βορινή πλευρά του βράχου. Σήμερα περνώντας μια μικρή γέφυρα ανεβαίνει στη μονή από τα 195 σκαλοπάτια που πελέκησαν, το 1923, οι μοναχοί στον βράχο.

Η πύλη εισάγει τον επισκέπτη στον περίβολο του μοναστηριού. Αριστερά συναντά το νοσοκομείο, το οποίο βρίσκεται πίσω από το ιερό του καθολικού. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται η εστία, δηλαδή ένα τετράγωνο κτίσμα, με τις δύο πλευρές του σε μορφή κυκλικού τόξου. Στον θόλο της οροφής υπάρχει καπνοδόχος και στην οπή της έχει χτιστεί ο πύργος με τη μορφή τρούλου εκκλησίας, που έχει οκταγωνική σφενδόνη (στεφάνη).
Στον περίβολο, εκτός από τα κελιά και τον ξενώνα, υπάρχει το παρεκκλήσι των Τριών Ιεραρχών (1627), στο ίδιο ακριβώς μέρος όπου βρισκόταν ο αρχικός ναός, χτισμένος από τους Αψαράδες.

Το καθολικό της μονής είναι χτισμένο, όπως και της μονής Μεταμόρφωσης, κατά τον αγιορείτικο τύπο, δηλαδή σταυροειδής εγγεγραμμένος με χορούς και ευρύχωρο νάρθηκα, ο οποίος έχει τη μορφή σταυροειδούς ναού με τρούλο. Ο κυρίως ναός, το ιερό βήμα και οι πλάγιες κόγχες ιστορήθηκαν το 1548 από τον Φράγκο Κατελάνο.

Στο μουσείο του μοναστηριού ο προσκυνητής μπορεί να δει φορητές εικόνες, χρυσοκέντητα άμφια κλπ.

Η βιβλιοθήκη της μονής Βαρλαάμ περιλαμβάνει σημαντική συλλογή χειρογράφων. Ολες οι ενδείξεις συγκλίνουν για την ύπαρξη (τέλη του 16ου ,αρχές 17ου αι.) ενός συνεργείου καλλιτεχνών αντιγραφέων χειρογράφων από όλες τις μονές των Μετεώρων.

Ανάμεσα στα πολλά λείψανα Αγίων που υπάρχουν εδώ είναι του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και η κάρα του νεομάρτυρα Νικολάου από το Μέτσοβο, ο οποίος κάηκε ζωντανός το 1617 από τους Τούρκους.

Την ασφάλεια του μοναστηριού απολαμβάνει και η αμφιπρόσωπη εικόνα με τη Σταύρωση (14ος αι.) και την Κοίμηση της Θεοτόκου (16ος αι.), η οποία θεωρείται αφιέρωμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνού και της οικογένειάς του. Η εικόνα ανήκει στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα, αλλά δυστυχώς πριν από λίγα χρόνια κλάπηκε δύο φορές και βρέθηκε τελικά τεμαχισμένη.

3. Μονή Ρουσάνου
Η γυναικεία μονή Ρουσάνου είναι χτισμένη επάνω σε ένα στενό βράχο, τον εντυπωσιακότερο των Μετεώρων, γι’ αυτό και η αίσθηση που δημιουργείται (όταν την αντικρίζει ο επισκέπτης) είναι ότι οι  πέτρινοι τοίχοι των κτισμάτων της αποτελούν μια φυσική προέκταση του βράχου.

Για την προέλευση της μονής δεν γνωρίζουμε πολλά. Στην ίδρυση πάντως αναφέρεται ένα ειλητάριο από περγαμηνή που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Πρόκειται για ένα γράμμα με την διαθήκη των «αυταδέλφων» κτητόρων του μοναστηριού, Ιωάσαφ και Μάξιμου, οι οποίοι έχτισαν το καθολικό (γύρω στα 1530) επάνω στα ερείπια παλαιότερου ναού. Την ίδια εποχή χτίστηκαν και τα υπόλοιπα βοηθητικά κτίσματα και το μοναστήρι απέκτησε μεγάλη ιδιοκτησία.

Το τριώροφο οικοδομικό συγκρότημα πήρε τη σημερινή του μορφή την τρίτη δεκαετία του 16ου αι. Η στενότητα του χώρου επέβαλε την αρχιτεκτονική του διαμόρφωση, με το καθολικό, κατ’ εξαίρεση, να είναι στραμμένο στον βορρά. Ο ναός, ο οποίος τιμάται στο όνομα της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, ανήκει στον αγιορείτικο τύπο, δηλαδή είναι  σταυροειδής δικιόνιος, με αριστερά και δεξιά του τις πλευρικές κόγχες του χορού και με ευρύχωρο θολοσκέπαστο νάρθηκα στα δυτικά. Στο εσωτερικό του καθολικού διατηρούνται τοιχογραφίες του 1561, ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο και αξιόλογες φορητές εικόνες.

Από ένα σημείωμα επάνω σε ένα λειτουργικό βιβλίο μαθαίνουμε ότι στη μονή, η οποία έχει προστάτιδα την Αγία Βαρβάρα, στα μέσα του 16ου αι. διατηρούνταν βιβλιογραφικό εργαστήριο για τον  εφοδιασμό των υπολοίπων μονών με κώδικες. Στις αρχές του 20ου αι. ανακαλύφθηκαν σε διάφορες κρύπτες του μοναστηριού 52 χειρόγραφα, τα οποία σήμερα συναριθμούνται στη συλλογή χειρογράφων της μονής Αγίας Τριάδος.

4. Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά
Στον δρόμο από το Καστράκι προς τα Μετέωρα, το πρώτο μοναστήρι που συναντά ο προσκυνητής είναι η μονή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά.

Σύμφωνα με την παράδοση η προέλευση της προσωνυμίας του μοναστηριού οφείλεται σε κάποιον, ο οποίος ανέβηκε στον βράχο στα μέσα του 14ου αι. Υπάρχει όμως και η ετυμολογική ερμηνεία του Αναπαυσά, που παραπέμπει στην ασκητική αναζήτηση της ανάπαυσης της ψυχής.

Ανεξάρτητα από αυτές τις υποθέσεις, η μονή άρχισε να χτίζεται γύρω στα 1500 από τον μητροπολίτη Λαρίσης Διονύσιο, αν και οι αρχιτεκτονικές ενδείξεις ανάγουν την ίδρυση της τον 14ο ή 15ο αι.

Η λαξευτική κλίμακα με τα 80 σκαλοπάτια κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930 και οδηγεί στην είσοδο του μοναστηριού. Στα παλαιά χρόνια η ανάβαση γινόταν με το «βριζόνι», που βρισκόταν στον πύργο της μονής.

Ολόκληρη η μονή αποτελείται από ένα τριώροφο κτίριο πάνω σ’ ένα στενό βράχο: στον πρώτο όροφο ο επισκέπτης βλέπει το εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου, στο ιερό του οποίου ο ιερέας μετά βίας χωράει.

Στον επόμενο όροφο είναι χτισμένο το μικρό καθολικό, το οποίο είναι αφιερωμένο στον Αγιο Νικόλαο. Εξαιτίας του περιορισμένου διαθέσιμου χώρου πάνω στον βράχο, το καθολικό είναι συνεπτυγμένος σταυροειδής, δίχως παράθυρα, ναός με ευρύχωρο νάρθηκα στα δυτικά και με εξαίρετες τοιχογραφίες του Θεοφάνη Στρελίτζα (1527).

Στον τρίτο όροφο η τράπεζα της μονής διαθέτει τοιχογραφία ανώνυμου αγιογράφου του 19ου αι.. Σήμερα το ανακαινισμένο κτίσμα χρησιμοποιείται ως χώρος υποδοχής. Στο ίδιο επίπεδο βρίσκονται το οστεοφυλάκιο και το παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Τη δεκαετία του 1960 η Αρχαιολογική Υπηρεσία ανέλαβε το έργο αναστήλωσης των κτιρίων και την επιστημονική συντήρηση των τοιχογραφιών. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1982, η μονή έμεινε για 15 χρόνια κλειστή.

5. Μονή Αγίας Τριάδος
Πάνω στην απρόσιτη κορυφή ενός απότομου βράχου της μοναχικής λιθόπολης των Μετεώρων, υπάρχουν τα θεμέλια της μονής της Αγίας Τριάδος.

Η παράδοση αναγνωρίζει ως ιδρυτή τον μοναχό Δομέτιο, ο οποίος έβαλε τον αρχικό θεμέλιο λίθο το 1438.

Μετά την πύλη εισόδου της μονής, ο προσκυνητής συναντά στα αριστερά το λαξευμένο μέσα στον βράχο παρεκκλήσι του Τιμίου Προδρόμου.

Το οικοδομικό συγκρότημα περιλαμβάνει επίσης την τράπεζα, τα κελιά, κινστέρνες (για τη συλλογή του νερού της βροχής) και διάφορα βοηθητικά κτίσματα.

Το καθολικό (1457-76), σταυροειδής δικιόνιος ναός με  τρούλο, εντυπωσιάζει με τις τοιχογραφίες και το ξυλόγλυπτο τέμπλο του, το οποίο τοποθετήθηκε στη θέση του περίτεχνου παλιού που εκλάπη το 1979.

Σήμερα 124 χειρόγραφα που ανήκουν στη μονή φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο του μοναστηριού του Αγίου Στεφάνου. Στο μοναστήρι κάποτε περιήλθαν τα σπάνια βιβλία του επισκόπου Σταγών Παϊσίου (1784-1808). Δυστυχώς όμως, στη διάρκεια της Κατοχής οι Γερμανοί έκλεψαν τη βιβλιοθήκη και οι Ιταλοί λεηλάτησαν τα κειμήλια του μοναστηριού. Οι 26 φορητές εικόνες που σώθηκαν μεταφέρθηκαν για φύλαξη στη μονή Βαρλαάμ.

Από το 1942 μέχρι το 1961 το μοναστήρι έμεινε ακατοίκητο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1972, η Αρχαιολογική Υπηρεσία το ανακαίνισε.

6. Μονή Αγίου Στεφάνου
Στο νοτιοανατολικό άκρο της μοναστικής πολιτείας των Μετεώρων βρίσκεται η μονή του Αγίου Στεφάνου.

Το χρονικό της ίδρυσης της χάνεται μέσα στην αχλύ της παράδοσης. Οι προσκυνητές που κατά διάφορες εποχές την επισκέφτηκαν, βεβαίωναν ότι είδαν στον βράχο, στην εξωτερική είσοδό του, μια επιγραφή με χαραγμένο το όνομα Ιερεμίας και το 6700 από κτίσεως κόσμου, δηλαδή 1191-1192.

Είναι όμως βεβαιωμένο ιστορικά ότι οι κτήτορες του μοναστηριού είναι ο αρχιμανδρίτης Αντώνιος (αρχές του 15ου αι.) και ο ιερομόναχος Oσιος Φιλόθεος (μέσα 16ου αι.).

Το καθολικό του κοινοβίου, το οποίο ίδρυσε ο Oσιος Φιλόθεος επάνω στα θεμέλια παλαιότερου ναού του 14ου -15ου αι., είναι μια ξυλόστεγη μονόκλιτη βασιλική με λιτή. Ο εσωνάρθηκας, η λιτή, επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με ένα τρίβηλο άνοιγμα, το οποίο είναι χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Ο ναός έχει αξιόλογες μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, που έχουν καθαριστεί και συντηρηθεί.

Το σημερινό καθολικό, αφιερωμένο στον Aγιο Χαράλαμπο, χτίστηκε το 1798. Αρχιτεκτονικά ακολουθεί τον αθωνικό τύπο, δηλαδή είναι τετρακιόνιος σταυροειδής ναός, εγγεγραμμένος με δεξιά και αριστερά τις χαρακτηριστικές κόγχες των χορών.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος και τα προσκυνητάρια εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη με τη λεπτότητα και την ποικιλία του γλυπτού τους διάκοσμου. Η στέγη του ναού γκρεμίστηκε, στην Κατοχή, από τις οβίδες των Γερμανών και οι τοίχοι του ήταν χωρίς τοιχογραφίες μέχρι τη δεκαετία του 1980. Σήμερα καλύπτονται με έργα του Βλάσιου Τσοτσώνη.

Η μονή ήταν φημισμένη για τον μεγάλο πλούτο των κειμηλίων της. Στην τράπεζα, που έχει μετατραπεί σε μουσείο, ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τα διακοσμημένα χειρόγραφα της μεγάλης συλλογής της μονής, φορητές εικόνες και περίτεχνα έργα αργυροχρυσοχοΐας.

Σήμερα ζει μια ακμαία γυναικεία μοναχική αδελφότητα, που συνεχίζει την ιστορική πορεία του μοναστηριού στο πρόσφατα αναστηλωμένο οικοδομικό του συγκρότημα. Οι μοναχές που εγκαταστάθηκαν εκεί από το 1961, βρήκαν το παλαιό ανδρικό μοναστήρι έρημο και αναβίωσαν μια παλαιά παράδοση που συνέδεε τη μονή (στην οποία βρίσκεται η κάρα του Αγίου Χαραλάμπους) με τον γυναικείο αναχωρητισμό. Αμέσως επιδόθηκαν σε ένα ανακαινιστικό έργο, που συνδυάστηκε με διακονήματα πνευματικής και υλικής προσφοράς. Τη δεκαετία του 1970 στο μοναστήρι λειτούργησε ορφανοτροφείο –δημοτικό σχολείο για κορίτσια, με δασκάλες τις μοναχές.

Εκτός από τα έξι αυτά μοναστήρια, υπήρχαν παλαιότερα στα χρόνια της ακμής της μοναστικής πολιτείας των Μετεώρων, πολλά άλλα, από τα οποία ελάχιστα ίχνη σώζονται στις απρόσιτες κορυφές των βουνών: του Παντοκράτορα, της Υψηλοτέρας, του Αγίου Γεωργίου του Μανδηλά κ.α.

Στις ημέρες μας οι έξι ακμαίες και ανακαινισμένες μονές περιμένουν να υποδεχτούν στο αρχονταρίκι τους τον προσκυνητή που αναζητά έναν τόπο με επιβλητική ομορφιά και απόκοσμη σιωπή. Εναν τόπο που η Πολιτεία ανακήρυξε «ιερό, αναλλοίωτο και απαραβίαστο» και η Unesco τον συμπεριέλαβε στον κατάλογο των μνημείων της Παγκόσμιας Κληρονομιάς.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Βλ. Μοναστήρια και προσκυνήματα της Ελλάδας, ΜΕΤΕΩΡΑ, τ.6 , Πήγασος Εκδοτική Α.Ε.
2. Βλ. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, τ.8 , Αθήναι 1966, λήμα «ΜΕΤΕΩΡΑ», σ.1075-1096.
3. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια «Νέα δομή», τ.22 , εκδ. «ΔΟΜΗ» , Αθήνα 1996, λήμα «ΜΕΤΕΩΡΑ», σ.94-98.
4. Βλ. ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΗΛΙΟ –ΣΠΟΡΑΔΕΣ (ένας πλήρης ταξιδιωτικός οδηγός), EXPLORER 2002, σ. 80-92.