Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Η μέριμνα για τα εκκλησιαστικά κειμήλια αποτελεί στις μέρες μας κύριο τομέα δράσης πολλών Μητροπόλεων. Στο πλαίσιο αυτό θα παρουσιαστεί στη συνέχεια συνοπτικά το ανάλογο έργο που επιτελείται στη Σάμο και στην Ικαρία, με την ανύστακτη φροντίδα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου κ. Ευσεβίου, ήδη από το 1995, έτος κατά το οποίο εξελέγη, χειροτονήθηκε και ενθρονίστηκε Επίσκοπος και Μητροπολίτης της γενέτειράς του.
Το «Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών» της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας, για τη δράση του οποίου έγινε λόγος και σε προηγούμενα άρθρα μας, έχει αναλάβει την καταγραφή χειρογράφων, παλαιών εκκλησιαστικών βιβλίων, κειμηλίων, εκκλησιαστικών επιγραφών και σχετικών έργων τέχνης, η οποία έχει αρχίσει από παλιά και έχει οργανωθεί σε ετήσια βάση, δεδομένου ότι το Κέντρο έχει αναλάβει και διασώζει όλες αυτές τις παλαιότερες καταγραφές. Ετσι, με αποστολές κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο κάθε χρονιάς, γίνεται συστηματική καταγραφή και φωτογράφιση των κειμηλίων ενοριακών ναών, εξωκκλησίων και παρεκκλησίων, και η καταγραφή και μελέτη εκκλησιαστικών επιγραφών.
Το αρχείο αυτών των καταγραφών θησαυρίζεται στα γραφεία του Κέντρου, στην Ιερά Μονή Αγίας Ζώνης Σάμου, όπου υπάρχουν επίσης τόσο οι παλαιότερες καταγραφές που έγιναν από κληρικούς, όσο και οι ανάλογες καταγραφές της ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας από τη δεκαετία του ’70. Στόχος αυτών είναι η καταγραφή και τεκμηρίωση του υλικού, ώστε και η μελέτη του να διευκολυνθεί, αλλά και να μπορεί να ελεγχθεί η τυχόν κινητικότητά του, και να υπάρχει σαφής γνώση του όγκου, του είδους, της αξίας και της γεωγραφικής κατανομής των εκκλησιαστικών κειμηλίων της Ιεράς Μητροπόλεως.
Το Κέντρο έχει αναλάβει και προχωρεί την καταλογογράφηση, φωτογράφιση και ψηφιοποίηση του αρχείου της Ιεράς Μητροπόλεως, σε ειδικές συρόμενες σε ράγες αρχειοθήκες, στο υπόγειο του Μητροπολιτικού Μεγάρου. Παραλλήλως έχει συντηρηθεί το σωζόμενο ιστορικό αρχείο της Μητροπόλεως, αποτελούμενο κυρίως από περγαμηνά ή χαρτώα πατριαρχικά σιγίλλια, τα οποία έχουν συντηρηθεί, ψηφιοποιηθεί και τοποθετηθεί σε ειδικές θήκες και υλικά που διατηρούν σταθερές τις συνθήκες υγρασίας και θερμοκρασίας, με σκοπό τη διαφύλαξή τους
Εχει ιδρυθεί φωτογραφικό αρχείο στο οποίο ταξινομούνται και κατατάσσονται τόσο παλαιές φωτογραφίες όσο και νεότερες απεικονίσεις εκκλησιαστικών μνημείων, κειμηλίων, αλλά και τοπίων και χωριών των νησιών της Ιεράς Μητροπόλεως, ως αρχειακές μαρτυρίες. Καταγράφηκε και ταξινομήθηκε η συλλογή αντιμηνσίων της Μητροπόλεως, η οποία περιλαμβάνει περί τα διακόσια αντιμήνσια από τον 16ο αι. ως τις μέρες μας. Επίσης πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι έχουν γίνει ειδικές καταγραφές των ξυλόγλυπτων και των μαρμάρινων τέμπλων, των ειδών εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, μαρμαροτεχνίας, λιθοτεχνίας και αργυροχρυσοχοΐας, των μαρμάρινων καμπαναριών και των εκκλησιαστικών επιγραφών της Σάμου. Με βάση μάλιστα τις δημοσιεύσεις αυτές τα κειμήλια του νησιού έχουν γίνει γνωστά ευρύτερα στον επιστημονικό κόσμο, καθώς δείχνουν οι αναφορές σε ανάλογες επιστημονικές μελέτες, κάτι που αποτελεί στόχο της δραστηριότητας του Κέντρου.
Τέλος, συστηματικά προχωρεί η κατάταξη των καταλοίπων του αρχείου του μακαριστού Μητροπολίτου Σάμου κυρού Ειρηναίου Παπαμιχαήλ, όπως και προηγουμένως αναφέρθηκε. Παραλλήλως δε το Κέντρο φροντίζει για τον εντοπισμό, την καταγραφή, την περισυλλογή, τη φωτογράφιση, την καταλογογράφηση και τη μελέτη τυχόν αρχειακών συνόλων που υπάρχουν σε ναούς της Σάμου, ώστε να διασωθούν και να φυλαχθούν σε ενιαίο χώρο, με στόχο τόσο να είναι γνωστά στην επιστημονική έρευνα και προσβάσιμα από τους μελετητές, όσο και να προστατευθούν από τυχόν καταστροφή και διαρπαγή.
Από τον Διευθυντή του Κέντρου διεξάγεται η συστηματική μελέτη του σχετικού με την ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας αρχειακού υλικού. Το 2015 ξεκίνησε η προσπάθεια για να μελετηθούν οι αρχειακές σειρές σχετικές με την Ιερά Μητρόπολη Σάμου από το Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη και το αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, η οποία ολοκληρώθηκε το 2017. Στο διάστημα 2013-2014 μελετήθηκαν, αποδελτιώθηκαν και φωτοτυπήθηκαν σε μεγάλο μέρος τους οι φάκελοι με τα εκκλησιαστικά και τα μοναστηριακά έγγραφα του αρχείου της Ηγεμονίας της Σάμου (1834-1912) που σώζονται στα ΓΑΚ-Αρχεία Σάμου. Επίσης το 2016 μελετήθηκαν και αποδελτιώθηκαν σχετικά έντυπα φυλλάδια της Ηγεμονίας της Σάμου και ανάλογες μαρτυρίες από επαναστατικά και προεπαναστατικά αρχεία που φυλάσσονται στον ίδιο φορέα.
Εχουν ήδη αποδελτιωθεί οι μαρτυρίες περί της ιστορίας και της παράδοσης της τοπικής Εκκλησίας από τα αρχεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής και από το αρχείο του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, καθώς και από τα αρχεία των μονών Πάτμου, των μονών του Αγίου Ορους και των Μετεώρων. Επίσης αποδελτιώθηκε το σχετικό περί της Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας υλικό που υπάρχει στο Ιστορικό Αρχείο της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος. Το υλικό που αποδελτιώνεται από όλα αυτά τα αρχεία κατατίθεται στο Κέντρο προς χρήση των ερευνητών, ώστε να σχηματιστεί μία βάση δεδομένων με σκοπό την εκ νέου λεπτομερέστατη μελέτη την τοπικής εκκλησιαστικής ιστορίας των δύο ακριτικών νησιών.
Εφημερίδα «Κιβωτός της Ορθοδοξίας»
