Παναγία Πελεκητή: Η «βασίλισσα» των Αγράφων

Είναι ένα από τα μοναστήρια που ξεχωρίζουν. Το τοπίο, η αρχιτεκτονική του, η ιστορία του καθιστούν την Ιερά Μονή της Παναγίας Πελεκητής προσκυνηματικό κέντρο. Βρίσκεται κτισμένη πάνω από την τεχνητή λίμνη Πλαστήρα στην Καρδίτσα και υπάγεται διοικητικά στη Μητρόπολη Φαναριοφερσάλων. Σύμφωνα με τα τελευταία ιστορικά στοιχεία, κτίστηκε πριν από περίπου πέντε αιώνες σε μια απόκρημνη, βραχώδη πλαγιά των Αγράφων, σε υψόμετρο 1.400 μέτρων, βορειοδυτικά του χωριού Καρίτσα.

Η ιστορία της Ιεράς Μονής Παναγίας Πελεκητής έχει συνδεθεί με την πορεία της περιοχής, η οποία συμμετείχε σε όλους τους αγώνες του Έθνους. Κατά την επανάσταση του 1821 η Καρίτσα καταστράφηκε από τους Τούρκους, ενώ το 1943 από τους Γερμανούς. Οι μοναχοί της μονής ήταν εκ των πρωταγωνιστών κατά την απελευθέρωση της Καρίτσας από τους Τούρκους, δημιουργώντας μια διαφορετική σχέση με τους κατοίκους.

Από την ίδρυσή της η μονή δέσποζε στα εκκλησιαστικά πράγματα της περιοχής αφού είχε αναγνωριστεί ως σταυροπηγιακή το 1606 από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ραφαήλ Β΄.

Πελεκητή ονομάστηκε καθώς τα κελιά της δημιουργήθηκαν μέσα στους βράχους σε τέσσερα επίπεδα, όπου οι μοναχοί ζούσαν και λειτουργούσαν το μοναστήρι, ενώ υπήρχε ακόμη και κρυφό σχολείο.

Την επωνυμία «Πελεκητή» η ιερά μονή την οφείλει στον βράχο επάνω στον οποίο είναι κτισμένη, που κατά την παράδοση πελεκίστηκε με ξύλινα εργαλεία, ύστερα από υπόδειξη της Θεοτόκου στους τεχνίτες της. Σύμφωνα με την παράδοση, η Παναγία υπέδειξε ακόμη και τον τρόπο οικοδόμησης όταν παρουσιάστηκε στο όνειρο του πρωτομάστορα λέγοντας: «Θα πελεκήσεις τον βράχο με το κοπίδι και θα φτιάξεις μια εκκλησία, την οποία θα ονομάσεις Παναγία Πελεκητή».

Όταν ξεκίνησε το συνεργείο να χτίζει, είχαν πολλά προβλήματα λόγω έλλειψης νερού. Τότε, πάλι σύμφωνα με την παράδοση, ξαναπαρουσιάστηκε η Παναγία και τους είπε: «Σηκώστε εδώ αυτή την πλάκα και θα βρείτε νερό». Και πράγματι έτσι έγινε, βρέθηκε νερό, εκεί όπου σήμερα υπάρχει το πηγάδι. Σύμφωνα πάλι με την παράδοση της περιοχής, λέγεται ότι ο πρωτομάστορας έπεσε από τη στέγη του μοναστηριού στη χαράδρα που βρίσκεται ακριβώς κάτω από αυτό, αλλά τελικά βρέθηκε χωρίς να πάθει το παραμικρό, ύστερα από τη σωτήρια επέμβαση της Παναγίας της «Πελεκητής».

Η ιερά μονή αρχικά ήταν γνωστή ως Μονή Αναλήψεως του Χριστού, αργότερα ως Παναγία Φανερωμένη και τέλος επικράτησε το όνομα Παναγία Πελεκητή.

Ο Πορφύριος

Όπως αναφέρει ο Φώτης Κερασιώτης, που έχει ασχοληθεί με την ιστορία της μονής, η ίδρυσή της άρχισε πιθανότατα στα τέλη του 15ου αιώνα από τον Πνευματικό Πορφύριο και ολοκληρώθηκε το 1529 στη σημερινή της μορφή από τον νέο Οσιομάρτυρα Δαμιανό, ο οποίος ιστορείται ως «κτήτωρ» σε δύο τοιχογραφίες της. Το μοναστήρι αγιογραφήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα και έχει δύο ναούς, τον Ναό της Αναλήψεως του Χριστού και τον Ναό της Παναγιάς Φανερωμένης (το Καθολικό).

Το Καθολικό είναι ο κεντρικός και αρχαιότερος ναός, αφιερωμένος στην Ανάληψη του Κυρίου. Είναι μονόκλιτη βασιλική με νάρθηκα, στεγασμένη με κυλινδρική καμάρα, με ενισχυτικό τόξο στο μέσο. Σύμφωνα με σχετική επιγραφή που υπάρχει εντός του ναού, αγιογραφήθηκε το 1654 από τους αγιογράφους Ιωάννη, Νικόλαο Ιερέα και Ιάκωβο Ιερομόναχο.

Ο δεύτερος ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία Φανερωμένη. Είναι αθωνικού ρυθμού, με τρούλο και πλευρικούς χορούς, χωρίς εσωτερικούς κίονες. Οι τοιχογραφίες, όπως προκύπτει από σχετική επιγραφή που υπάρχει επάνω από τη θύρα εισόδου, ιστορήθηκαν το 1666. Ανιστορήθηκαν το 1674 από τον αγιογράφο Ιάκωβο και τον γιο του Δημήτριο.

Γνωστή είναι η μικρή αλλά θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Πελεκητής, στην οποία έχει ζωγραφιστεί η Παναγία με τον Χριστό στην αγκαλιά της. Η εικόνα δυστυχώς εκλάπη και αναζητείται για να επιστραφεί στη φυσική της θέση, το μοναστήρι. Ο Ευρυτάνας ιστορικός Πάνος Βασιλείου το 1929 έγραψε τα εξής: «Εκτός της αρίστης Βυζαντινής τέχνης σε τοιχογραφίες, υπάρχει εδώ μια εικόνα (ελαιογραφία 0,04Χ0,03) της Παναγίας με τον Χριστό στην αγκαλιά της, έργο Ραφαηλικής τέχνης. Δεν εξηγείται πώς η μικροσκοπική αυτή εικονίτσα, που θεωρείται και σαν παλαιότερη, αλλά θαυματουργός, βρέθηκε εδώ πάνω. Φέρει χρονολογία 1654.

Η τεχνοτροπία της θυμίζει τον Χριστό του Πρωτάτου του Αγίου Όρους, το γνωστό έργο του Πανσέληνου. Μάλιστα ήταν η εικονίτσα τούτη στολισμένη με 20 πολύτιμες πέτρες από τις οποίες οι 16 αφαιρέθηκαν από… αγνώστους, χωρίς φυσικά τούτου να σημειωθεί σε κανένα, ως τα σήμερα, αστυνομικό δελτίο. Μένουν ακόμα, ευτυχώς, 4 ερυθρόχρωμες πετρούλες στο επαργυρωμένο περίβλημά της που έχει μέγεθος 0,21Χ0,23 μ. και που φέρει επάνω του σκαλισμένα αγγελούδια. Μια απέραντη καλοσύνη ζωγραφίζεται στο χαμογελαστό πρόσωπο της Παναγίας, της οποίας το παιδάκι παρουσιάζει κάτι το αληθινά Θείο και αξιοθαύμαστο για τη χαρούμενη εκφραστικότητά του. Η θαυμάσια αυτή εικόνα της Παναγίας της Πελεκητής θυμίζει Αναγέννηση».

Το μοναστήρι λόγω της περίτεχνης κατασκευής του και της ένδοξης ιστορίας του έχει ανακηρυχθεί «Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο». Δυστυχώς, όμως, από τον πλούτο των εκκλησιαστικών κειμηλίων και της σπάνιας βιβλιοθήκης του ελάχιστα, σήμερα, διασώζονται.

Το μοναστήρι πανηγυρίζει στις 15 Αυγούστου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Τα τελευταία χρόνια, ύστερα από σημαντικές πρωτοβουλίες των τοπικών φορέων και άλλων παραγόντων, εξευρέθηκαν τα απαραίτητα χρηματικά ποσά και το μοναστήρι έχει ανακαινισθεί και αξιοποιηθεί, συγκεντρώνοντας πλήθος προσκυνητών από ολόκληρη την ελληνική επικράτεια.

Όταν οι μοναχοί μετακίνησαν τα σύνορα το 1831

Εντύπωση προκαλεί και το εξής περιστατικό: Μετά τη δημιουργία του ελληνικού Κράτους, το 1831, η Καρύτσα (είναι το χωριό κάτω από το μοναστήρι) και ο Μπελεκομύτης βρέθηκαν εκτός ελληνικών συνόρων γιατί καθορίστηκαν επί του Καρυτσιώτη ποταμού, ενώ αυτά τα δύο χωριά βρίσκονται μετά τον ποταμό. Τότε οι μοναχοί μαζί με τους κατοίκους των δύο χωριών μετακίνησαν αυθαίρετα τα σύνορα και τα τοποθέτησαν μετά το μοναστήρι, στο οροπέδιο του Καραμανώλη.

Μπορούμε να προσεγγίσουμε το μοναστήρι από τα Καλύβια Πεζούλας μέσα από μια μάλλον δύσκολη διαδρομή, η οποία αρχίζει από τα Καλύβια Πεζούλας προς Νεράιδα και στο τέλος του χωριού ακολουθούμε τον δρόμο προς το καταφύγιο Αγράφων. Από το καταφύγιο συνεχίζουμε τον χωματόδρομο που θα μας οδηγήσει στην είσοδο του μοναστηριού. Ο χωματόδρομος γίνεται κατηφορική άσφαλτος ως το χωριό Μπελοκομίτι. Με το αυτοκίνητο μπορούμε να κάνουμε τη διαδρομή Πεζούλα – Νεοχώρι – Μπελοκομίτη – Καρύτσα και να φτάσουμε στο μοναστήρι.

Εφημερίδα «Κιβωτό της Ορθοδοξίας»