Λαϊκά Θεομητορικά Α΄

Μ. Γ. Βαρβούνης Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης 

Η Θεοτόκος αποτελεί το πλέον αγαπητό πρόσωπο της ελληνικής λαϊκής λατρείας. Το αρχέτυπο της Παναγίας ως μητέρας όλων των ανθρώπων, προερχόμενο ασφαλώς από την ιδιότητά της ως μητέρας του Θεανθρώπου Χριστού, κυριαρχεί σε όλες τις σχετικές παραδόσεις, τις προσευχές και τις αντιλήψεις του λαού μας.

Για να δούμε τη θέση της Παναγίας στην ελληνική λαϊκή θρησκευτική και τελετουργική παράδοση, πρέπει να εξετάσουμε τα έθιμα των εορτών της, όπως αυτές έχουν κατανεμηθεί στον ετήσιο εορτολογικό κύκλο, από την αρχή του εκκλησιαστικού έτους την 1^η Σεπτεμβρίου, ως το τέλος του, στις 31 Αυγούστου. Πρώτη θεομητορική εορτή, στις 8 Σεπτεμβρίου, εκείνη του Γενεθλίου της Θεοτόκου, η οποία εορτάζεται με πολλά πανηγύρια σε όλη την Ελλάδα. Αυστηρή ήταν παλαιότερα, στις ελληνικές παραδοσιακές κοινότητες, η τήρηση της εθιμικής αργίας την ημέρα εκείνη.

Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της μεικτής λατρευτικής τιμής της Παναγίας της Πρεβεζάνας στην Κεφαλονιά, όπως την αναφέρει ο Δ. Σ. Λουκάτος, που βρίσκεται μεν σε ρωμαιοκαθολικό ναό, οι ορθόδοξοι όμως έχουν το δικαίωμα της τέλεσης παρακλήσεων μπροστά της, από τις αρχές Σεπτεμβρίου ως την εορτή της.

Η εορτή αυτή αποτελεί γεωργικό ορόσημο, σχετιζόμενο με τη συγκομιδή ορισμένων χαρακτηριστικών, κατά τόπους, προϊόντων, γεγονός που οδηγεί στο σχηματισμό συγκεκριμένων θεοτοκωνυμίων: στην Καστοριά την έλεγαν «Καρυδού», γιατί τότε μάζευαν τα καρύδια, στην Αιτωλία «Αποσοδειά» γιατί τότε τελείωναν οι σοδειές, στον Πόντο «Σταφυλόψη» γιατί τότε άρχιζαν να τρυγούν. Πολλά από τα προϊόντα των σοδειών αυτών πρώτα ευλογούνται ως απαρχές στον ναό, και κατόπιν μοιράζονται στους πιστούς και επιτρέπεται η κατανάλωσή τους.

Η εορτή αποτελούσε επίσης ορόσημο έναρξης των μεγάλων εμποροπανηγύρεων του ελληνικού χώρου, δεδομένου ότι και ο Σεπτέμβριος προσφερόταν σχετικά, με τον σχετικό ήπιο καιρό του και τους αγρότες να έχουν ολοκληρώσει τις σοδειές τους. Μεγάλη πανήγυρη τελείται στη Λίμνη Ευβοίας, με πλειστηριασμό για τη μεταφορά της εικόνας της Παναγίας, από τα χρήματα του οποίου αγοράζεται ταύρος, που σφάζεται για την κοινή εστίαση των πανηγυριστών.

Δεδομένου ότι με το παλαιό ημερολόγιο κατά την εορτή αυτή άρχιζαν τα πρωτοβρόχια του φθινοπώρου, σε πολλές περιοχές, κυρίως νησιωτικές, η εορτάζουσα αυτή την ημέρα Παναγία ονομάζεται «Παναγία Βροντού», σε μία ακόμη υπενθύμιση της σύνδεσης της τελετής με τη γεωγραφική ζωή και παραγωγή της ελληνικής υπαίθρου.

Ακολουθεί, καθώς η σειρά των εορτών κατά το εκκλησιαστικό έτος παρακολουθεί τα γεγονότα της ζωής της Παναγίας, η εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στις 21 Νοεμβρίου, η αναφορά, η εικονογραφία και η υμνολογία της οποίας προέρχονται από τα απόκρυφα ευαγγέλια. «Παναγία Μεσοσπορίτισσα» την ονόμαζαν παλαιότερα οι Ελληνες γεωργοί, καθώς τη χρησιμοποιούσαν ως ορόσημο για την ολοκλήρωση του μισού της χειμερινής σποράς τους. Γι’ αυτό και στον ελληνικό λαό υπάρχουν πολλά και ποικίλα ονόματα για τη συγκεκριμένη εορτή, το πλείστον των οποίων σχετίζεται με τη σπορά, την πρόοδο και την προκοπή της, αλλά και γενικότερα με τις παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες του κάθε τόπου, όπως Αρχισπειρίστρα (Θράκη), Πολυσπορίτισσα (Ευρυτανία, Δυτ. Μακεδονία), Ξεσπορίτισσα (Ρουμλούκι), Πορτοκαλούσα (Αργος) κ.λπ.

Πρόκειται λοιπόν για μία κατά βάση γεωργική εορτή στην ελληνική λαϊκή παράδοση, και μάλιστα σχετιζόμενη με τη σπορά και την καλλιέργεια των δημητριακών, γι’ αυτό και έχει ενσωματώσει πολλά στοιχεία από ανάλογες λαϊκές γεωργικές εορτές των προχριστιανικών χρόνων. Σχετική είναι και η δοξασία των κατοίκων της Μακεδονίας ότι όσα έχουν σπαρθεί μέχρι την εορτή αυτή φυτρώνουν αμέσως, ενώ τα υπόλοιπα χρειάζονται σαράντα μέρες. Ως θεομητορική εορτή εξαιρείται της νηστείας των Χριστουγέννων και τιμάται με κατάλυση ιχθύος.

Σε πολλές γεωργικές περιοχές, όπως για παράδειγμα η Αιτωλία, παρασκευάζουν και τελετουργικά πολυσπόρια, αφού η εορτή συνδέεται στη λαϊκή παράδοση με τη σπορά, και τα διανέμουν σε συγγενείς. Την ίδια μέρα συνήθιζαν μάλιστα να ραίνουν με πολυσπόρια (σιτάρι, καλαμπόκι και όσπρια) τη βρύση του χωριού, διατυπώνοντας τελετουργικές ευχές για την πρόοδο της σποράς και παίρνοντας μαζί τους στο σπίτι νερό. Πρόκειται για προσφορά απαρχών, η οποία συνήθως συνδυάζεται με τη συγκομιδή των πρώτων καρπών.

Σε κτηνοτροφικές πάλι περιοχές, συνήθιζαν οι βοσκοί να κατεβαίνουν την ημέρα αυτή στα χειμαδιά. Πίστευαν επίσης ότι επειδή στις 21 Νοεμβρίου «βασίλευε η Πούλια», οι καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν την ημέρα αυτή θα επαναλαμβάνονταν και τις επόμενες σαράντα ημέρες.

Πολλά είναι τα σχετικά πανηγύρια του ελληνικού χώρου, καθώς πανηγυρίζουν ενοριακοί και μοναστηριακοί ναοί, αλλά και παρεκκλήσια και ξωκλήσια της ελληνικής υπαίθρου. Περιέργως, η εορτή της συνάξεως της Υπεραγίας Θεοτόκου, στις 26 Δεκεμβρίου, κατά την οποία θα έπρεπε να εορτάζονται οι φέρουσες το όνομά της γυναίκες, δεν έχει ιδιαίτερη προβολή στην ελληνική παραδοσιακή εθιμοταξία, καθώς άλλωστε χάνεται ανάμεσα στις μεγάλες γιορτές του Δωδεκαημέρου, δεδομένου ότι οι περισσότερες Μαρίες εορτάζουν στην Κοίμηση.

Η θεομητορική εορτή της Υπαπαντής πάλι, στις 2 Φεβρουαρίου, ονομάζεται από τον λαό, κατά τόπους, «Αποπαντή», «Πακουή» και «Πακού», με την πίστη ότι η Παναγία ακούει την ημέρα εκείνη τις ικεσίες και τις προσευχές των πιστών. Κατά την ημέρα αυτή σε πολλές περιοχές, όπου υπάρχουν αντίστοιχες πανηγύρεις, τηρείται εθιμική αργία, ιδιαιτέρως δε αργούσαν παλαιότερα οι μυλωνάδες, που είχαν την εορτή ως προστάτιδά τους, γι’ αυτό και είναι επίσης γνωστή ως «Παναγία Μυλιαργούσα». Σε πολλές αγροτικές περιοχές οι γεωργοί συνδέουν την αργία της εορτής με την υπερφυσική προστασία των καλλιεργειών τους από το χαλάζι, ενώ αλλού με βάση τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν κατά την ημέρα εκείνη προβαίνουν σε αντίστοιχες προγνώσεις, πιστεύοντας ότι παρόμοιες συνθήκες θα επικρατήσουν για σαράντα μέρες ή για όλο τον Φεβρουάριο. Από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της ημέρας είναι, ως γνωστόν, εκείνο της Καλαμάτας, που εορτάζει την Υπαπαντή ως πολιούχο της.

Ωστόσο οι εορτές της Παναγίας συνεχίζονται στον ετήσιο εορτολογικό κύκλο, γι’ αυτό και θα επανέλθουμε στο ζήτημα και σε επόμενο άρθρο μας.

«Κιβωτό της Ορθοδοξίας»