Εισαγόμενα πρότυπα στην ελληνική παραδοσιακή εθιμική ζωή

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Μία από τις βασικότερες μορφές διαχείρισης των παλαιών μορφών παράδοσης στις μέρες μας, είναι εκείνη της εισαγωγής νέων πολιτισμικών στοιχείων και προτύπων, όπου οι σύλλογοι και πάλι πρωταγωνιστούν. Στην περίπτωση μάλιστα αυτή, το βάρος πέφτει κατά κύριο λόγο στους κάθε λογής εξωραϊστικούς συλλόγους των ναών, οι οποίοι αποτελούν άμεσους συνεργάτες των ιερέων, και με τον τρόπο αυτό γίνονται άμεσοι συντελεστές κάθε διοργάνωσης ανάλογων τελετουργικών μορφών στα πλαίσια της ενορίας.

Η έντονη και ενεργός συμμετοχή των συλλόγων στις εξωτερικές εκδηλώσεις της λατρείας, πέραν του ότι αποτελεί εξωτερίκευση και συνέχεια της νεωτερικής τάσης για φολκλοροποίηση της λατρείας διά της μετακινήσεως του κέντρου βάρους από το πνευματικό στο θεαματικό στοιχείο, δημιουργεί ουσιαστικά μια νέα εθιμοταξία, η οποία ευνοείται από τους ιερείς, με την πίστη ότι έτσι μπορεί να αυξηθεί το εκκλησίασμα, άρα και η επιτέλεση του εκκλησιαστικού έργου, ταυτοχρόνως δε και η επίδραση της Εκκλησίας στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Και οι σύλλογοι αποτελούν ενδιάμεσο φορέα και κρίκο συνδετικό της διοικούσας εκκλησίας με το ποίμνιο, διά της ενσωμάτωσης οικείων μορφών λαϊκής παράδοσης στις ανάλογες τελετουργίες.

Σε πολλές ενορίες συναντούμε πλέον νεοεισηγμένες πανηγύρεις, με βάση εικόνισμα που κάποιος σύλλογος αφιέρωσε στο ναό, αλλά και εμπλουτισμό των καθιερωμένων στο ναό με στοιχεία θεαματικά από άλλες περιοχές. Κάποτε μάλιστα έχουμε και εισαγωγή λατρευτικών δεδομένων και στοιχείων και από άλλους λαούς, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την εισαγωγή ρωσικών λατρευτικών υποδειγμάτων και της λατρείας ρωσικής προελεύσεως και καταγωγής αγίων σε ελληνικές ενορίες, με το οποίο έχουμε ασχοληθεί αναλυτικά στο πλαίσιο ειδικών μελετών.

Και πάλι το δεδομένο της εισαγωγής και διάχυσης ξένων πολιτισμικών προτύπων, συχνά με υπερτοπική ισχύ και δράση, αποτελεί τον κύριο άξονα αυτών των εξελίξεων. Η προβολή διαφόρων τοπικών εθίμων και η επανάληψή τους και σε άλλες περιοχές, όπου δεν έχουν ιστορικό και λατρευτικό χρονικό βάθος, συντελεί σε μια διαδικασία τελετουργικής ομογενοποίησης, παράλληλη της οποίας είναι ήδη σε εξέλιξη, όσον αφορά για παράδειγμα, τα έθιμα που συνοδεύουν τους σταθμούς της ανθρώπινης ζωής, αυτό που στη θρησκευτική λαογραφία ονομάζουμε «κύκλο της ζωής». Η ομογενοποίηση αυτή, που επιτυγχάνεται διά της μιμήσεως, παρουσιάζεται ολοένα και πιο εκτεταμένη και θα αποτελέσει, τα επόμενα χρόνια, κύριο παράγοντα διαμόρφωσης της νεωτερικής λαϊκής θρησκευτικής εθιμοταξίας, ενός συνόλου εθιμικών και τελετουργικών πρακτικών που στηρίζονται στην αγάπη του ανθρώπου για το τελετουργικό, γι’ αυτό και συνεχώς εμπλουτίζονται και εξελίσσονται, χρησιμοποιώντας διάφορα πολιτισμικά πρότυπα.

Υπάρχουν εκδηλώσεις της νεωτερικής λαϊκής θρησκευτικότητας, εθιμικές μορφές που τώρα, στις μέρες μας, παγιώνονται και καθιερώνονται και οι οποίες απασχολούν όλο και περισσότερο τη νεωτερική ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία. Για παράδειγμα οι συνεχείς μεταφορές λειψάνων αγίων και θαυματουργών εικόνων, ή ακόμη και αντιγράφων τους, από τους ναούς και τις μονές φύλαξής τους σε ενορίες και μητροπόλεις, όπου εκτίθενται για προσκύνημα κάποιων ημερών και οι λατρευτικές πράξεις που συνοδεύουν μια τέτοια τελετουργική μεταφορά. Η προβολή των σχετικών τελετουργικών πράξεων λειτουργεί ως παράδειγμα προς μίμηση για όλο και περισσότερες ενορίες, που ακολουθώντας όσα βλέπουν, επαναλαμβάνουν την όλη διαδικασία προσαρμοσμένη στις δικές τους συνθήκες, ώστε στην ουσία να διαμορφώνεται η αντίστοιχη λατρευτική συνείδηση και βέβαια να παγιώνεται η ανάλογη λατρευτική πρακτική.

Και βέβαια η πρωτοβουλία για την επανάληψη και αναπαραγωγή όλων αυτών, ανήκει βεβαίως στον εφημέριο κάθε ναού, πραγματώνεται όμως και αποκτά τις διαστάσεις που παραπάνω περιγράφτηκαν με βάση το έργο των τοπικών εκκλησιαστικών ή μη, συλλόγων. Αποτελεί λοιπόν πτυχή κατεξοχήν του έργου που προσφέρουν οι σύλλογοι στην ενοριακή και την εθιμική ζωή των ημερών μας, ουσιαστικά παράγοντας και παγιώνοντας τη σύγχρονή μας θρησκευτική, τόσο τη λαϊκή, όσο και την εκκλησιαστική -στο βαθμό που αυτά μπορούν να ξεχωρίσουν- εθιμοταξία και τελετουργικότητα.

Πρόκειται ωστόσο για θέματα που δεν εξαντλούνται στα όρια ενός μόνο άρθρου, γι’ αυτό και θα χρειαστεί να επανέλθουμε και με μελλοντικά άρθρα μας.

Εφημερίδα «Κιβωτό της Ορθοδοξίας»