«Οι Τρεις Ιεράρχες ζωντανοί προστάτες της Παιδείας μας»

Είμαστε μια χώρα μικρή και φτωχή. «Της Ελλάδος αείποτε σύντροφος πενίη» λέει ο Ηρόδοτος. Πάντοτε η φτώχεια ήταν σύντροφός μας. Όμως «στο μάκρος 25 αιώνων δεν υπήρξε ούτε ένας, που να μην γράφτηκε ποίηση στην ελληνική γλώσσα, που να μην υπήρχε πολιτισμός» απαντά ο Οδυσσέας Ελύτης. Και από τους 25 αιώνες αδιάλειπτης πνευματικής παραγωγής, ειδικά δύο η ιστορία τους τίμησε με το ένδοξο επίθετο του «Χρυσού Αιώνα». Ο πρώτος ήταν βέβαια ο Χρυσός Αιώνας του Περικλή, που κορύφωσε την πνευματική ακμή της ελληνικής αρχαιότητας, για να τη μεταλαμπαδεύσει στη συνέχεια ο Μέγας Αλέξανδρος σ’ όλον τον γνωστό τότε κόσμο, καθιστώντας την Οικουμένη ελληνική. Με όχημα την ελληνική γλώσσα, η παιδεία γίνεται κτήμα όλων των λαών. Κι αν ανήλθε όμως το αρχαιοελληνικό πνεύμα σε ύψη δυσθεώρητα, εντούτοις τα μελανά στίγματα παρέμειναν. Το ιδεώδες του καλού καγαθού πολίτη επισκιαζόταν από τον θεσμό της δουλείας, την υποτίμηση των γυναικών, την περιφρόνηση του σώματος, όπως αυτό εκφράστηκε από τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους. Εκφυλίστηκε έτσι το ελληνικό πνεύμα, κυρίως κατά τους αιώνες της Ρωμαιοκρατίας. Ήταν η στιγμή που ο παρηκμασμένος Ελληνισμός έμοιαζε μ’ ένα γέρο, κουρασμένο και ετοιμοθάνατο, όπως γράφει ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Το πνεύμα έσβηνε, η τότε παγκοσμιοποίηση εκβαρβάριζε και μόλυνε τα πάντα.

Είχε έρθει όμως «το πλήρωμα του χρόνου και εξαπέστειλεν ο Θεός τον Υιόν αυτού». Αυτό το πλήρωμα του χρόνου σήμαινε, σύμφωνα και με τον μεγάλο μας ιστορικό Παπαρρηγόπουλο, πως η εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας ήταν θεϊκό σχέδιο, ώστε η τελειότατη πίστη να εκφρασθεί με το τελειότατο όργανο και να ζυμωθεί μέσα σ’ ένα υψηλό πολιτισμό, όπως τον δημιούργησαν οι Έλληνες. Σύντομα, η ελληνική Οικουμένη γίνεται χριστιανική Οικουμένη και ο Χριστιανισμός, ως νέος έφηβος, παίρνει στους ώμους του το πολύπαθο κορμί του γέρου Έλληνα. Ο Ελληνισμός σώζεται και αναγεννιέται. Και μετά από τρεις αιώνες δημιουργεί και τον δεύτερο Χρυσό Αιώνα του. Τον χρυσό αιώνα των Πατέρων της Εκκλησίας, τότε που έλαμψαν αυτοί που σήμερα τιμάμε, οι μέγιστοι φωστήρες, οι μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας, οι Τρεις Ιεράρχες: ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Πρωταρχική ήταν η συμβολή τους στην αναγέννηση του Ελληνισμού, μέσα από τη νέα μεγάλη πολιτιστική και πνευματική δύναμη της Ανατολής, την Ορθοδοξία.

Γεωγραφικά και οι τρεις Ιεράρχες κατάγονται από τον ευρύτερο Ελληνισμό: από την Καππαδοκία οι δύο επιστήθιοι φίλοι Βασίλειος και Γρηγόριος, από την Αντιόχεια ο Ιωάννης. Και συνηθίζεται να λέγεται πως πέτυχαν την σύνθεση Χριστιανισμού και Ελληνισμού. Η αλήθεια είναι πως πέτυχαν όχι μόνο να υλοποιήσουν, αλλά και να προφυλάξουν αυτή τη σύνθεση από ακρότητες φιλοσοφικές και αιρετικές, που ήθελαν την απορρόφηση του ενός στοιχείου από το άλλο.

«Γιατί όμως οι τρεις Ιεράρχες να είναι προστάτες της Παιδείας μας»;  Το ερώτημα οφείλει αναμφίβολα να μας προβληματίσει, γιατί αυτοί οι προστάτες άγιοι της Παιδείας είναι σήμερα εξοβελισμένοι από την Παιδεία μας. Στο γλωσσικό μάθημα που συστήνει τον άνθρωπο ως πνευματικό και ηθικό όν, δεν συναντά ο μαθητής του δημοτικού ούτε ένα κείμενο των Τριών Ιεραρχών. Εμποτισμένοι εδώ και 2 σχεδόν αιώνες από ένα στείρο πνεύμα άκριτου εκδυτικισμού, θεωρούμε το Βυζάντιο, τη Ρωμιοσύνη μας, ως περίοδο σκοταδισμού. Οι ασκητικές μορφές των Τριών Ιεραρχών, η όλο αγάπη για το συνάνθρωπο ζωή τους, η απάρνηση του πλούτου και της καριέρας τους δεν χωρούν στην κοινωνία που έχει ως στόχο την ευδαιμονία και την κοινωνική αναρρίχηση με κάθε μέσο. Αναμασάμε εδώ και δεκαετίες τα ξυλοκέρατα της δήθεν πολιτισμένης Δύσης, αγνοώντας ότι εκείνη στην πραγματικότητα βουλιάζει υπό το βάρος της πνευματικής παρακμής και των ζοφερών υπαρξιακών της αδιεξόδων, και δεν σπεύδουμε να ξεδιψάσουμε από την πηγή την αστείρευτη, που λέγεται λόγος των Πατέρων της Εκκλησίας. «Επειδή είμαστε άνθρωποι, δεν μπορούμε να περιφρονούμε τους ανθρώπους», να λόγια αγιασμένα από το στόμα του Μεγάλου Βασίλειου, που ίδρυσε ολόκληρη πόλη, την Βασιλειάδα, στην οποία διακονούσε τους φτωχούς και τους ασθενείς. 1700 χρόνια πριν από την εμφάνιση του φεμινισμού χτυπά ο Γρηγόριος την ανισότητα ανδρών και γυναικών, τους τότε νόμους που προκλητικά ευνοούσαν τους άνδρες. «Δεν δέχομαι αυτήν την νομοθεσία» έλεγε. «Άνδρες ήταν οι νομοθέτες, γι’ αυτό ενομοθέτησαν κατά των γυναικών. Ουκ ένι άρσεν ή θήλυ, είπεν ο Κύριος». Ενώ ο Χρυσόστομος τόνιζε: «Για τα υλικά αγαθά που έχουν δοθεί στα παιδιά φροντίζουμε, όχι όμως και για τα ίδια τα παιδιά. Βλέπεις την ανοησία, γονέα. Άσκησε την ψυχή του παιδιού πρώτα και κατόπιν θα έλθουν κι όλα τα άλλα. Όταν η ψυχή του παιδιού δεν είναι ενάρετη, καθόλου δεν το ωφελούν τα χρήματα και όταν είναι, καθόλου δεν το βλάπτει η φτώχεια. Θέλεις να το αφήσεις πλούσιο; Μάθε το να είναι καλός άνθρωπος…Γιατί πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει πολλά αγαθά, αλλά εκείνος που δεν έχει ανάγκη από τίποτε». Λόγια προς τους γονείς, που ηχούν παράξενα σ’ έναν κόσμο σαν τον σημερινό, ο οποίος έχει επιδοθεί στο μανιώδες κυνήγι του πλουτισμού, της καλοπέρασης, της επίδειξης.

«Η παιδεία είναι ο κυβερνήτης του βίου. Πέρα όμως από την καλή παιδεία που ελευθερώνει και βοηθά τον άνθρωπο να ολοκληρωθεί, υπάρχει και η κακή παιδεία που διαστρέφει και αποστεγνώνει και είναι μια βιομηχανία που παράγει τους ψευτομορφωμένους και τους νεόπλουτους της μάθησης, που έχουν την ίδια κίβδηλη ευγένεια με τους νεόπλουτους του χρήματος». Λόγια του μεγάλου μας ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Και δυστυχώς σήμερα επερίσσευσαν οι νεόπλουτοι της μάθησης, αυτοί που συνάζουν γνώσεις με αποκλειστική φροντίδα την προαγωγή και το εισόδημα. Γιατί η παιδεία μας σήμερα, εγκατέλειψε την ψυχή του παιδιού και στράφηκε μόνο στον εγκέφαλό του. Ουδέποτε υπήρχαν στον τόπο μας τόσοι εγγράμματοι και συνάμα τέτοια φτώχεια πνευματική. Γεμίσαμε διπλωματούχους και εξαφανίστηκαν οι πνευματικοί άνθρωποι. Η πραγματική παιδεία όμως προσφέρει κατ’ ουσίαν πνευματική,  και όχι τεχνική μόρφωση. «Είναι καλός μαθητής;» ρωτούν αγωνιωδώς οι γονείς, αδιαφορώντας πολλές φορές για τη συμπεριφορά του. Παιδεία όμως σημαίνει μόρφωση, δηλαδή συγκρότηση του χαρακτήρα του ανθρώπου, η παιδεία οφείλει να δημιουργεί άνθρωπο με ιδανικά και πίστη, δηλαδή άνθρωπο αγωνιστή.

Αντί να ανατρέφουμε αητούς ή θαλασσοπούλια που θα βγαίνουν ψηλά για να ελέγχουν το πέλαγος, εμείς ταΐζουμε παπαγάλους σε χρυσό κλουβί. Ας σκύψουμε όμως λίγο στον ζωντανό και πολύτιμο λόγο των τριών Ιεραρχών. Τονίζουν και οι τρεις τη σπουδαιότητα της αληθινής παιδείας: «Καθένας που έχει μυαλό θ’ αναγνωρίσει ότι η παιδεία είναι για μας τους χριστιανούς το πρώτο των αγαθών. Δεν περιφρονούμε την παίδευση», λέει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος. «Η παιδεία» γράφει ο Χρυσόστομος, «είναι μέγιστο αγαθό για τον άνθρωπο, είναι μετάληψη αγιότητας. Αυτή ξεριζώνει από τον άνθρωπο την ραθυμία, τις πονηρές επιθυμίες, το πάθος για τα υλικά αγαθά, αυτή αναμορφώνει την ψυχή και την καθιστά, με τη χάρη του Αγ. Πνεύματος, αγία». «Η παιδεία είναι πολύ ωφέλιμη στον άνθρωπο, αλλά απαιτεί επίμονη προσπάθεια, ώστε να ξεριζωθούν από την ψυχή αδυναμίες και πάθη» συμπληρώνει ο ουρανοφάντωρ επίσκοπος της Καισαρείας. Ξερίζωμα είναι λοιπόν η Παιδεία πρώτα των κακών επιθυμιών και στη συνέχεια καλλιέργεια αξιών, εξευγενισμός της ψυχής. Τονίζουν ιδιαίτερα οι τρεις Ιεράρχες την ιερότητα του έργου του δασκάλου, θεωρώντας ως πρωταρχικής σημασίας το παράδειγμα, τα έργα του. «Γενού αυτοίς τύπος και μη νομοθέτης» λέει ο Ιωάννης. «Η διδασκαλία στην τάξη» λέει ο Μ. Βασίλειος, «πρέπει να γίνεται ευχάριστα, γιατί μόνο τότε η γνώση παραμένει μόνιμα. Για τούτο και τα μαθητικά βιβλία πρέπει να είναι σαφή και ευχάριστα. Ο δάσκαλος δεν πρέπει να διατάζει, όταν είναι ανάγκη να συμβουλεύει, ούτε να συμβουλεύει, όταν είναι ανάγκη να διατάζει». Οι συμβουλές αυτές του Αγίου φυσικά μπορούν άνετα να υιοθετηθούν και από τους γονείς που κι αυτοί είναι δάσκαλοι δια βίου των παιδιών τους. «Πρώτα πρέπει να καθαριστείς και μετά να καθαρίσεις, να γίνεις πρώτα εσύ ο ίδιος φως κι έπειτα να φωτίσεις» αναφωνεί ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, που ονομάζει “τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών” το έργο του δασκάλου.

Και ασφαλώς οφείλουμε να τονίσουμε πως οι τρεις Ιεράρχες δεν έμειναν στα λόγια, καθώς οι ίδιοι με όλη τη ζωή τους στήριξαν όσα κήρυξαν, δίνοντας μας αδιάψευστα υποδείγματα βίου και συμπεριφοράς. Θυμίζουμε κατ’ αρχάς ότι μοίρασαν την περιουσία τους και δεν κράτησαν τίποτε για τον εαυτό τους, μια πράξη που αντηχεί σίγουρα ξένη και αστεία για τις σημερινές αντιλήψεις μας. «Όσον πλεονάζεις τω πλούτω, τοσούτον ελλείπεις τη αγάπη» καταγγέλλει ο Μ. Βασίλειος. «Ουκ εστί μη αδικούντα πλουτείν», δεν μπορεί κάποιος να γίνει πλούσιος χωρίς να αδικήσει, συμπληρώνει ο Χρυσόστομος, που καθημερινά 7.000 άνθρωποι έβρισκαν τροφή στο πατριαρχείο του. «Ντρέπομαι», τόνιζε ο ίδιος «κάθε φορά που βλέπω τους πλούσιους και τη σκληρότητά τους έναντι των φτωχών». Θυμίζουμε όμως ακόμη ότι οι Τρεις Ιεράρχες ήταν πάντα μαχητικοί κι ασυμβίβαστοι και δεν δίστασαν να συγκρουστούν με την τότε εξουσία, προκειμένου να υπερασπιστούν την δικαιοσύνη ή την ορθόδοξη πίστη. Δεν δίστασε ο Μέγας Βασίλειος να συγκρουστεί με τον αιρετικό αυτοκράτορα Ουάλη ή ο Άγιος Γρηγόριος να παραιτηθεί απ’ τον πατριαρχικό θρόνο. Και ο Χρυσόστομος χτύπησε αλύπητα την ανηθικότητα της αυτοκράτειρας Ευδοξίας. «Ο Θεός» της γράφει «σου έδωσε το βασιλικό σκήπτρο για να απονέμεις παντού την δικαιοσύνη. Χώμα και στάχτη, σκιά και καπνός είναι ο άνθρωπος, ακόμα κι αν είναι ισχυρός άρχοντας. Δώσε τέλος στον πόνο και στη δυστυχία των απελπισμένων. Μήπως θα κατέβουν μαζί σου στον τάφο τα χρήματα και η δόξα;». Και ως συνέπεια, εξορίστηκε ο Άγιος και τελικά πέθανε από τις κακουχίες στα βάθη της Μ. Ασίας, δίνοντας όμως παράδειγμα αιώνιο στους εκκλησιαστικούς μας ηγέτες.

Επειδή όμως βέβαια είναι παντελώς αδύνατο να αποτυπωθεί μέσα από μία σύντομη και ταπεινή ομιλία όλο το εύρος της πνευματικής παρακαταθήκης που άφησαν πίσω τους οι τρεις αυτοί ακατάβλητοι στύλοι της Ορθοδοξίας, ας επιστρέψουμε, ολοκληρώνοντας, στην τεράστια προσφορά τους ειδικά στην Παιδεία. Και οι τρεις, σε πείσμα του καιρού τους που θεωρούσε τα αρχαιοελληνικά γράμματα ειδωλολατρική ενασχόληση, σπούδασαν στις καλύτερες σχολές της εποχής, διότι πίστευαν ότι η γνώση και «προς ψυχής γυμνασίαν και προς σεμνότητα ήθους» οδηγεί. Απέκτησαν πάλι την λάμψη τους τα αρχαιοελληνικά γράμματα. Έγιναν αργότερα τα μοναστήρια φιλοσοφικά φροντιστήρια, σ’ αυτά οι μοναχοί “αδιάσπαστον τον μετά του παρελθόντος σύνδεσμον τηρούντες, εκαλλιέργουν τα ελληνικά γράμματα, μεταλαμπαδεύοντες ως συγγραφείς ή και διδάσκαλοι τον ελληνικόν πολιτισμόν εις τους συγχρόνους», γράφει ο καθηγητής Φαίδων Κουκουλές. Ο Μέγας Βασίλειος μάλιστα στο έργο του «προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων», προτρέπει τους νέους να εγκύψουν στα έργα των αρχαίων Ελλήνων, αλλά να αποφεύγουν τα άσχημα, όπως αποφεύγει η μέλισσα τα αγκάθια από τα τριαντάφυλλα. Δεν διστάζει ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο ποιητής του Χριστιανισμού, να μιμηθεί τους τραγικούς ποιητές, δεν διστάζει το ωραιότερο πνεύμα της νέας Ελλάδος, ο Χρυσόστομος, να σπουδάσει τους αρχαίους ρήτορες.

Από κείνη την στιγμή οι εγγράμματοι Χριστιανοί φυλάττουν και διασώζουν την Ελληνική Παιδεία που μεταφέρθηκε αργότερα στην Δύση για να υπάρξει η Αναγέννηση και όλος ο λεγόμενος δυτικός πολιτισμός. «Υπόβαθρον της κατά Χριστόν φιλοσοφίας» θεωρούν την αρχαιοελληνική παιδεία και φτάνουν από τον καλό καγαθό πολίτη του κόσμου, με τη μάθηση και την πίστη, στον καλοκάγαθο πολίτη του ουρανού. «Ο γαρ Θεός πλάττων τον άνθρωπο ουκ εποίησεν αυτόν δούλον, αλλ’ ελεύθερον» γράφει ο Γρηγόριος. Να η μεγάλη αλήθεια για μια παιδεία αληθινή. Με την παιδεία κερδίζεται η μεγαλύτερη αρετή, η ελευθερία. Ελεύθερο άνθρωπο δίδαξαν οι Τρεις Ιεράρχες. Και αυτό ακριβώς χρειαζόμαστε και σήμερα. Μαθητές παιδευμένους, που θα συλλογίζονται ελεύθερα και καλά, κατά τον Ρήγα Φεραίο, και δασκάλους, που θα δίδουν το καλό, «ίνα μη το χωλόν εκτραπή, ιαθή δε μάλλον», που θα απλώνουν τα δίχτυα της αγάπης και θα αγκαλιάζουν και τους αδύνατους, για να μη εκτραπούν, αλλά να γίνουν και αυτοί μέτοχοι της καλής τραπέζης. Παιδεία, δηλαδή, χωρίς αποκλεισμούς κοινωνικούς και ταξικές διαφοροποιήσεις. Και θέλει κι επιστήμονες, που θα ακολουθούν τα χνάρια των 3 Ιεραρχών, όχι μικροπρεπείς θηρευτές δόξας και χρήματος, αλλά ταπεινούς σκαπανείς της γνώσης, που κίνητρο των πράξεων τους θα είναι η ευτυχία των ανθρώπων. Στην αντίθετη περίπτωση «δεν είναι επιστήμονες, αλλά τύραννοι», γράφει ο Χρυσόστομος.

Σήμερα είμαστε μέλος της Ενωμένης Ευρώπης και ζούμε σ’ ένα εν πολλοίς εχθρικό περιβάλλον, στο οποίο είναι αδύνατο να επιβιώσουμε, αν δεν διατηρήσουμε την ιδιοπροσωπεία μας, το δικό μας πρόσωπο. Στην Ευρώπη δεν πάμε ως απόγονοι του Σωκράτη μόνο. Αυτό μας κάνει κωμικούς. Όταν μπήκαμε στην ΕΟΚ το 1979 η γαλλική εφημερίδα «ΛΕ ΜΟΝΤ» έγραψε «καλωσορίζουμε τη χώρα της Φιλοκαλίας, την χώρα του Βασιλείου, του Γρηγορίου, του Χρυσοστόμου». Ακόμη και σήμερα, παρά και τη δική μας πνευματική παρακμή, αυτόν στην πραγματικότητα περιμένει πάντα η Ευρώπη από εμάς, τον φιλόκαλο άνθρωπο, τον άγιο, τον άνθρωπο που όπως έλεγε ο Χρυσόστομος είναι πλούσιος όχι γιατί έχει πολλά, αλλά γιατί δεν έχει ανάγκη από τίποτε. Το τι μας χρειάζεται, μας το λέει ο  πατρο-Κοσμάς: «Ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται. Αυτά τα δύο όλος ο κόσμος να πέσει δεν ημπορεί να σας τα πάρει, εκτός και αν τα δώσετε με το θέλημα σας», όπου ψυχή είναι η παράδοση μας, η γλώσσα κι ο πολιτισμός μας και Χριστός είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία μας, αυτήν που τίμησαν και δόξασαν οι Τρεις πάνσεπτοι φωστήρες, οι πυρσεύσαντες διά θείων δογμάτων την οικουμένην. Οι μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας. Οι διδάσκαλοι όχι μόνο λόγων αλλά και έργων. Οι προστάτες της Παιδείας μας. Οι προστάτες των παιδιών μας.

Σιώπη Ελευθερία,Δασκάλα /Διευθύντρια 10^ου, Δημ. Σχολείου Κομοτηνής